דאָס שאַפֿן אַ קאָלעקטיוון זכּרון אין ווילנע

Creating a Collective Memory in Vilna

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published June 19, 2016, issue of June 25, 2016.

דער „פּנקס‟ — דאָס װילנער זאַמלבוך פֿון צײַטשריפֿטן און זכרונות — האָט געשאַפֿן אַ פּרטימדיק בילד פֿונעם ייִדישן לעבן בעת און נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה.
דער „פּנקס‟ — דאָס װילנער זאַמלבוך פֿון צײַטשריפֿטן און זכרונות — האָט געשאַפֿן אַ פּרטימדיק בילד פֿונעם ייִדישן לעבן בעת און נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה.

יעדע ייִדישע שטאָט אין מיזרח־אײראָפּע האָט געהאַט אַן אײגענעם פּנים און מהות, װאָס האָבן זיך אױסגעפֿורעמט בהדרגה אין משך פֿון עטלעכע יאָרהונדערטער.

די ערשטע װעלט־מלחמה האָט גורם געװען גרױסע צעשטערונגען, גירושים און יסורים, און חרובֿ געמאַכט דעם אַלטן שטײגער. די װעלטלעכע ייִדישע אינטעליגענץ, דאָקטױרים, אַדװאָקאַטן און זשורנאַליסטן האָבן שטאַרק משפּיע געװען אױף דעם, װי אַזױ מען האָט פֿאַרשריבן, באַזיניקט און אױסגעטײַטשט די דאָזיקע געשעענישן װי אַ טײל פֿון דער גרעסערער ייִדישער געשיכטע.

באַזונדערס בולט איז די ראָלע פֿון דער אינטעליגענץ געװען אין װילנע. שױן אין דער סאַמע ברען פֿון דער מלחמה האָט מען זיך גענומען פֿאַר זאַמלען דאָקומענטאַלע גבֿית־עדותן און באַטראַכטן די רעזולטאַטן פֿון דער מלהמה און דער דײַטשישער אָקופּאַציע פֿאַר דער צוקונפֿט פֿון װילנער ייִדן. און נאָך דער מלחמה איז פֿאַרעפֿנטלעכט געװאָרן אַ גאַנצע רײ זכרונות, היסטאָרישע פֿאָרשונגען און ליטעראַרישע װערק װעגן דער איבערגעלעבטער דערפֿאַרונג.

דאָס סאַמע װאָגיקע װערק אױף דער דאָזיקער טעמע איז געװען דער „פּנקס פֿאַר דער געשיכטע פֿון װילנע אין די יאָרן פֿון מלחמה און אָקופּאַציע‟ (1922). דאָס איז געװען אַן אױפֿטו פֿון דער ייִדישער היסטאָריש־עטנאָגראַפֿישער געזעלשאַפֿט אױפֿן נאָמען פֿון ש. אַנ־סקי אונטער דער רעדאַקציע פֿון זלמן רײזען. אין זײַן הקדמה האָט רײזען אַזױ דערקלערט דעם ציל פֿונעם בוך: „װאָס װילנע האָט געבױט, איז ניט לאָקאַל, נאָר האָט אַ באַדײַטונג פֿאַר דעם גאַנצן אַלװעלטלעכן ייִדנטום. און װעט חס־וחלילה אונטערגײן דאָס, װאָס איז מיט אַזױ פֿיל מי און מסירת־נפֿש אױפֿגעבױט געװאָרן אין װילנע אין די שװערע יאָרן, װעט דאָס גאַנצע ייִדנטום לײַדן אַ שװערע אַבֿידה.”

װאָס זשע איז געװען דער אױפֿטו פֿון װילנע, װאָס רײזען האָט געהאַלטן פֿאַר אַזאַ װיכטיקע דערגרײכונג? רײזען און זײַנע קאָלעגעס האָבן באַטאָנט דעם בײַטראָג פֿון דער װילנער אינטעליגענץ אין אונטערהאַלטן די ייִדישע קולטור און דערציִונג אונטער דער דײַטשישער אָקופּאַציע. משה שאַליט האָט געשריבן אין 1918 אין זײַן איבערזיכט פֿון יענע יאָרן אינעם צװײטן נומער „װילנער זאַמלבוך‟: „צענדליקער שולן און חדרים האָבן אָנגעװענדט אַלע כּוחות, כּדי צו געבן די קינדער ניט נאָר לימודים, נאָר אױך צו באַלײַכטן זײער פֿינצטער לעבן אין דער הײם און אױך אײַנצופֿלאַנצן אין זײ מענטשלעכע און ייִדישע אידעאַלן.‟ אַזױ אַרום האָט די מלחמה געשאַפֿן אַ פּאַסיקע געלעגנהײט פֿאַר ענדערן דעם גאַנג פֿונעם ייִדישן לעבן דורך רעפֿאָרמירן די ייִדישע דערציִונג. די רעפֿאָרמעס האָבן זיך אָנגעהױבן גלײַך נאָך דעם, װי די דײַטשן האָבן פֿאַרנומען װילנע אין סעפּטעמבער 1915. היות װי די דײַטשן האָבן פֿאַרװערט רוסיש, האָבן זײ בלית־ברירה געמוזט דערלאָזן ייִדיש װי די שפּראַך פֿון לימוד אין ייִדישע שולן.