נײַ־ייִדיש, אַלט־ייִדיש — וואָס איז די נפֿקא־מינה?

New Yiddish, Old Yiddish – What's the Difference?

אורן ראָמאַן
אורן ראָמאַן

פֿון בני מער

Published July 22, 2016, issue of July 27, 2016.

אין די הייסע טעג געפֿינט זיך ד״ר אורן ראָמאַן בעיקר אינעם תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט, וווּ ער לערנט ייִדיש אין דער זומער־פּראָגראַם. ער איז דער ערשטער אין אַ ריי ייִדישע פֿאָרשערס וואָס איך האָב בדעה מיט זיי צו רעדן און באַקומען דורך זיי אַ געוויס בילד פֿון דעם וואָס ס׳טוט זיך אינעם ייִדישן תּחום אין ישׂראל.

ראָמאַן, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין ירושלים אין יאָר 1978, איז אַ פּאָפּולערער ייִדיש־לערער אין חיפֿהער אוניווערסיטעט און אין „בית שלום־עליכם‟ אין תּל־אָבֿיבֿ, און בכלל אַן אַקטיווער טוער אין הײַנטיקן ייִדישן לעבן, אָבער דאָס מאָל וועלן מיר דווקא זיך דערווײַטערן פֿון נײַ־ייִדיש, און שמועסן וועגן אַלט־ייִדיש און בפֿרט וועגן תּנ״ך עפּאָסן — די טעמע פֿון זיין דאָקטער־אַרבעט.

מיר אַלע קענען די באַרימטע רעדע פֿון יצחק באַשעוויס־זינגערן בײַם באַקומען דעם נאָבעל פּריז, ווען ער האָט דערקלערט אַז ייִדיש איז אַ שפּראַך וואָס פֿאַרמאָגט ניט קיין לאַנד, און האָט ניט ווערטער פֿאַר אַרמיי און געווער. אין דײַנע תּנ”כישע עפּאָסן טרעפֿן מיר דווקא יאָ ייִדישע ריטערס, באַוואָפֿן מיט געווער אאַז״וו.

איך גלויב אַז ייִדן זיינען פֿון תּמיד אָן געווען פֿאַסצינירט פֿון אַזעלכע סימבאָלן פֿון מלוכה און מאַכט, און האָבן תּמיד געחלומט וועגן זיי. נישט קיין חידוש וואָס מע האָט געשטעלט אַ קרוין אויף דער ספֿר־תּורה — ווײַל קיין אמתער מלך איז נישטאָ. מ’האָט דערציילט וועגן ריטערס וואָס האָבן געלעבט אין דער צײַט פֿון תּנ”ך ווײַל אין דער נאָענטער סבֿיבֿה האָט מען נישט געקאָנט זען קיין ייִדישע ריטערס און קעמפֿערס.

דווקא אין יענע צײַטן, פֿון דעם 16טן יאָרהונדערט?

אויך פֿריִער, אָבער די טעקסטן וואָס איך האָב געפֿאָרשט זײַנען דעמאָלט געשריבן געוואָרן. אין יענע צײַטן, האָבן די קריסטלעכע דײַטשן געהאַט אַ סך מעשׂיות וועגן ריטערס, און די ייִדן האָבן ליב געהאַט זיך צוצוהערן צו יענע מעשׂיות און האָבן זיי איבערגעחזרט. די ייִדן האָבן געהאַט אַ קאָנפֿליקט, ווײַל טראָץ דעם וואָס די מעשׂיות זײַנען לאו דווקא קריסטלעכע, און זיי דערציילן וועגן ריטערס, פּרינצעסן, פּיפּערנאָטערס און אַנדערע מיסטישע חיות, זײַנען פֿאָרט דאָ מאָטיוון מיט וועלכע ייִדן קענען זיך נישט אינדעפֿיצירן.

דערפֿאַר האָבן זיי געזוכט ייִדישע טעמעס, און דער ענטפֿער איז געווען די דערציילונגען וועגן ייִדישע העלדן פֿון תּנ״ך: דוד המלך, שמשון הגיבור אאַז״וו. זיי האָבן געהערט די דײַטשישע מעשׂיות וועגן דיטריך פֿון בערן, הערצאָג ערנסט אָדער קעניג אַרטור, און אַדאַפּטירט זייער סטיל. שוין אין דעם ליד וועגן יוסף הצדיק אינעם קיימברידזשער כּתבֿ־יד פון 14 י״ה, באַשרײַבט מען אים ווי אַ בלאָנדער און אַ הויכער. אין די טעקסטן וואָס איך האָב געפֿאָרשט, רעדט מען וועגן די טעכנישע אינסטרומענטן וואָס זײַנען זיכער נישט געווען אין תּנ”כישע צײַטן. די העלדן באַניצן, למשל, ביקסן און פּולווער.