מענטשן און געשעענישן

נײַ־ייִדיש, אַלט־ייִדיש — וואָס איז די נפֿקא־מינה?

New Yiddish, Old Yiddish – What's the Difference?

פֿון בני מער

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

וואָס ווייסן מיר וועגן די מחברים?

זייער ווייניק, ביז גאָרנישט. איך האָב געפֿאָרשט פֿיר פֿאַרשיידענע עפּאָסן, און פֿון זיי ווייס איך נאָר איין נאָמען: יעקבֿ צו דער קאַנען. אפֿשר איז ער געקומען פֿון דער שטאָט וואָרמס אָדער פֿראַנקפֿורט אין דײַטשלאַנד, ווײַל דאָרטן האָט מען אָנגערופֿן מענטשן לויט דעם שילד וואָס איז געווען אויף דעם הויז (קאַנע הייסט אַ קאַן, אַ קענדל). אַ חוץ דעם ווייסן מיר אַז צוויי כּתבֿ־ידן האָט מען קאָפּירט אין צפֿון־איטאַליע, אין די שטעט ברעשאַ און מאַנטאָוואַ, און זיי האָבן טאַקע אַ צפֿון־איטאַליענישן כאַראַקטער. די סאָלדאַטן זײַנען אָנגעטאָן וועלשע (ד״ה איטליע, אין אַלט־ייִדיש), למשל. דווקא אינעם עפּאָס פֿון אָט דעם יעקבֿ צו דער קאַנען האָב איך געפֿונען אַן איטאַליעניש וואָרט: עברעער, דאָס הייסט ייִדן, ווי מע רופֿט די ייִדן אויף איטאַליעניש.

וויפֿל ייִדיש זײַנען די טעקסטן?

דער אופֿן וואָס מע באַהאַנדלט דעם תּנ״ך איז זייער ייִדיש. ייִדן דערציילן דעם תּנ״ך מיט די אַלע מדרשים, און די קריסטן האָבן, דער עיקר, דעם פּשט, און דערצו זוכן זיי טיפּאָלאָגישע אָנווייזן פֿאַר ישו. למשל, עקדת יצחק דערמאָנען זיי ווי די קרייצונג פֿון ישו, בעת אויף ייִדיש איז עס אַ סימבאָל פֿון קידוש־השם, פֿון גלות. פֿון דער אַַנדערער זײַט, אומבאַוווּסט זײַנען דאָ אַ סך השפּעות, ווײַל ייִדן האָבן געזען כּלערליי פּאָפּולערע מינהגים פֿון די קריסטן — נישט אין קלויסטער, נאָר אויף דער גאַס.

צי האָט דער מחבר זיך באַזירט אויף די מקורים אָדער צוגעטראַכט סיטואַציעס?

נאָר קליינע צוגעטראַכטע פּרטים, למשל, ווען ער באַשרײַבט דאָס עסן אָדער די קליידער פֿון די העלדן. ער קריטיקירט נישט דעם תּנ״ך, אַ חוץ איין מאָל, אין דער פּרשה פֿון יפֿתּחס טאָכטער: ער שרײַבט אַז ער קאָן נישט גלויבן אַז יפֿתּח איז געווען אַזוי גראָב און דערהרגעט זײַן טאָכטער. אָבער דער מחבר האָט נישט קיין שום פּראָבלעם צו דערציילן אַז שמשון הגיבור האָט דערהרגעט דרײַסיק פּלישתים.

צי קאָן מען זען סימנים פֿון דעם צײַטגייסט, דאָס הייסט די אידעען פֿון האָמאַניסטישן רענעסאַנס?

גאָרנישט מיט אַ נישט. דער מחבר קריטיקירט קיינמאָל נישט די מקורים. אפֿשר ווען ער רעדט וועגן עראָטישע ענינים, ווי למשל, דער מאַן פֿון פּילגש בגבעה: „זײן לייב בראנט אים וויא איין קערץ‟ (זײַן לײַב האָט געברענט ווי אַ ליכט) — אַזוי האָט ער געבענקט נאָך זײַן פֿרוי.

וואָס קענען מיר זיך אָפּלערנען פֿון די עפּאָסן וועגן די ייִדן פֿון אָט דער תּקופֿה?

אַ סך. ווײַל וואָס מע שרײַבט אויף ייִדיש האָט צו טאָן, בדרך־כּלל, מיט פּשוטע ייִדן. איך האָב געפֿונען באַשרײַבונגען פֿון מינהגים וואָס הײַנט זיינען זיי אין גאַנצן אַנדערש, אָדער עקזיסטירן ניט מער. צום בײַשפּיל, איך האָב געלייענט וועגן דער „וואַכנאַכט‟ — פֿרויען וואָס קומען פֿאַר דעם ברית און וואַשן דאָס קינד און וואַרפֿן מטבעות אין וואַסער אַרײַן. און נאָך עפּעס, וואָס גליקל פֿון האַמעל דערמאָנט אַ סך יאָרן שפּעטער: פֿאַר דער חתונה לאָזט מען זיך „שויאן‟ (שויען): דער חתן קומט צו דער קהילה פֿון דער כּלה, כּדי מענטשן זאָלן אים אָנקוקן.