די אינטערעסאַנטע סתּירה פֿון אַנ־סקיס „דיבוק‟

The Fascinating Contradiction of An-sky's "Dybbuk"

ד״ר יניבֿ גאָלדבערג
ד״ר ענת אדרת
ד״ר יניבֿ גאָלדבערג

פֿון בני מער

Published October 23, 2016, issue of October 26, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

צי האָבן אַלע דעמאָלטיקע רבנים געגלייבט אין דיבוקים?

ניין. מ׳האָט דערציילט דעם ווילנער גאון וועגן אַ פֿרוי וואָס טענהט אַז אַ דיבוק איז אין איר אַרײַן, און זי זאָגט אַז אויב דער ווילנער גאון וועט אים הייסן אַרויסגיין — וועט ער אים פֿאָלגן. אָבער דער גאון האָט נישט מסכּים געווען, און געזאָגט: איך האָב נישט צו טאָן מיט דיבוקים. פֿון דער אַנדערער זײַט בין איך אַליין דערשטוינט געוואָרן בײַם הערן אַז הרבֿ אַבֿרהם יצחק הכּהן קוק האָט דווקא יאָ געהאַט צו טאָן מיט דיבוקים. דאָס איז געווען אין יפֿו, אין יאָר 1920: אַ ספֿרדישער בחור האָט פּלוצעם אָנגעהויבן ריידן עבֿרית, הגם קודם האָט ער נאָר גערעדט אַראַביש, און דער רבֿ קוק האָט טאַקע גערעדט מיט אים אויף לשון־קודש בײַם פֿאַרטרײַבן דעם דיבוק. אַ חוץ דעם, האָבן אַ סך רביים געגלייבט אין דיבוקים און מען האָט פֿאַרטריבן דיבוקים זייער אָפֿט. צווישן זיי: דער בעש״ט, ר׳ דודל טאָלנער, ר׳ שמעלקע ניקלשבורג. ס’איז איבעריק צו דערציילן אַז אַלע אַרויסטרײַבונגען זײַנען דורכגעפֿירט געוואָרן אויף ייִדיש.

ביז ווען קאָן מען טרעפֿן אַזעלכע דיבוקים פֿאַרטרײַבונגען?

ביזן הײַנטיקן טאָג. מע האָט אַפֿילו דורכגעפֿירט אַזוינס מיט צוויי חדשים צוריק. זינט דעם אָנהייב פֿונעם 21סטן יאָרהונדערט ווייס איך פֿון פֿיר דיבוקים־פֿאַרטרײַבונגען, דאָס הייסט נישט קיין סך ווייניקער פֿון אַזעלכע פֿאַלן אין דעם 16טן יאָרהונדערט.

און פֿון דעסט וועגן, אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט האָט ש. אַנ־סקי געמיינט אַז דער פֿענאָמען פֿאַרשווינדט, און דערפֿאַר האָט ער געוואָלט עס פֿאַראייביקן אין זײַן דראַמע „צווישן צוויי וועלטן — דער דיבוק‟.

אַ סך פֿאָרשערס האַלטן טאַקע, אַז אַנ־סקי האָט געוואָלט דאָקומענטירן די דיבוק־מעשׂיות וואָס ער האָט געהערט אין די עטנאָגראָפֿישע עקספּעדיציעס. נישט געשטויגן נישט געפֿלויגן… זײַן דראַמע איז נישט קיין דיבוק־דאָקומענט, נאָר אַ קונסטווערק וואָס דערציילט וועגן די ענדערונגען אין דער ייִדישער קהילה צווישן צוויי וועלטן: רעליגיע און טראַדיציע פֿון איין זײַט, און וועלטלעכקייט און מאָדערניזם פֿון דער צווייטער. אין אַ דיבוק־מעשׂה, פֿאַרטרײַבט דער רבֿ דעם דיבוק ווײַל ער וויל מתקן זײַן אַ זינדיקע נשמה און אויסהיילן דערצו דעם קראַנקן. אָבער אין אַנ־סקיס דראַמע, ווען דער רבֿ פֿרעגט חננס רוח: „פֿאַרוואָס ביסטו אַרײַן אין דער בתולה?‟ ענטפֿערט ער אים: „ווײַל איך בין איר באַשערטער‟. אין דעם פֿאַל, איז דער תּיקון פֿון חנן דווקא צו בלײַבן פֿאַראייניקט מיט לאהן. און ווען דער רבֿ טרײַבט דעם דיבוק אַרויס, פֿאַרריכט ער גאָרנישט. אַדרבא: ער מאַכט קאַליע. לאה קאָן נישט פֿאַרגעסן איר באַליבטן חנן, און וויל נישט פּטור ווערן פֿון זײַן רוח. דער דיבוק איז אַ מיטל צו בלײַבן מיט אים צוזאַמען — און אויך דער רבֿ פֿאַרשטייט עס און וויל אייגנטלעך נישט אָנהייבן פֿאַרטרײַבן דעם דיבוק. דער שמשׂ זאָגט אים, אַז דער עולם איז געקומען, און דער רבֿ ענטפֿערט מיט אַ פֿראַגע: „צו מיר? ווי אַזוי האָט ער געקאָנט קומען צו מיר אַז מײַן איך איז גאָר נישטאָ?‟ דער שמשׂ ענטפֿערט: „צו אײַך פֿאָרט אַ גאַנצע וועלט.‟ און דער רבֿ זאָגט: „אַ גאַנצע וועלט — אַ בלינדע וועלט. בלינדע שאָף גייען נאָך אַ בלינדן פּאַסטעך.‟

דערפֿאַר איז אַנ־סקיס „דיבוק‟ אַ גרויסער חידוש. חנן און לאה פֿאַרליבן זיך, און ליבע איז אַ וועלטלעכער מאָטיוו, אָבער זייער פֿאַראייניקונג פֿאַרווירקלעכט זיך אויף אַ טראַדיציאָנעלן אופֿן. אַנ־סקי אַליין, אין זײַנע לעצטע יאָרן, האָט געגלייבט אין אַזאַ מין פֿאַראייניקונג פֿון די צוויי וועלטן, פֿון טראַדיציע און מאָדערנקייט.

אפֿשר דערפֿאַר איז דער ייִדישער עולם עד־היום פֿאַרליבט אינעם „דיבוק‟.

לכתּחילה האָט אַנ־סקי דווקא געהאַט גרויסע שוועריקייטן בײַם זוכן אינוועסטאָרן צו זײַן פּיעסע. מע דערציילט אַז איין מאָל האָט ער פֿאָרגעלייענט די דראַמע פֿאַר אַן עולם, און צווישן די צוהערערס איז אויך געווען חיים־נחמן ביאַליק. ווען מען האָט אים נאָך דער פֿאָרלייענונג געבעטן זײַן מיינונג, האָט ער געענטפֿערט: „דאָס איז אַ שטיק דרעק. אַנ־סקי האָט געונמען פּרוכות, טליתים, דיבוקים און געמאַכט איין גרויסן מישמאַש פֿון זיי, אַ גרויסע לאַטעס־קאָלדערע‟. פֿאַרשטייט זיך, האָט קיין שום אינוועסטאָר נאָך אַזאַ פּסק נישט געוואָלט אָנקוקן די דראַמע.

אויך די „ווילנער טרופּע‟ האָט נישט געוווּסט אין אָנהייב ווי אַזוי קאָן מען שפּילן אַזאַ פּיעסע אויף דער בינע. ערשט נאָך אַנ־סקיס טויט, אין נאָוועמבער 1920, האָבן די אַקטיאָרן צוגעזאָגט אויף זײַן קבֿר: „אַנ־סקי טײַערער, צו דײַנע שלושים וועלן מיר אַרויפֿשטעלן דײַן ‘דיבוק’‟. געזאָגט און געטאָן: „דער דיבוק‟ איז געבוירן געוואָרן אין טעאַטער, און אַלץ האָט זיך פֿאַרביטן. די פּיעסע איז געוואָרן אַ סענסאַציע. אין די צײַטונגען „הײַנט‟ און „מאָמענט‟ האָט מען געשריבן וועגן דער „דיבוקמאַניע‟; וווּ מע גייט און וווּ מען שטייט האָט מען נאָר גערעדט וועגן דעם דיבוק. יאָרן לאַנג זײַנען די זאַלן פֿול געפּאַקט געווען.