די אינטערעסאַנטע סתּירה פֿון אַנ־סקיס „דיבוק‟

The Fascinating Contradiction of An-sky's "Dybbuk"

ד״ר יניבֿ גאָלדבערג
ד״ר ענת אדרת
ד״ר יניבֿ גאָלדבערג

פֿון בני מער

Published October 23, 2016, issue of October 26, 2016.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

וואָס איז דער סוד פֿונעם „דיבוק‟?

פֿאַרן עולם, האָט די גאַנצע דראַמע אויסגעזען זייער אויטענטיש. מען טאָר נישט פֿאַרגעסן, אַז כּמעט אַלע דיבוקים־צערעמאָניעס זײַנען דורכגעפֿירט געוואָרן אויף ייִדיש, ווײַל דאָס רובֿ מענטשן וואָס האָבן געליטן פֿון דיבוקים זײַנען געווען פּשוטע ייִדן. דער עולם האָט געקאָנט די ווערטער: „אַרויס, זאָלסטו פֿאַרלאָזן דעם גוף פֿון לאה בת חנה!‟ אאַז”וו. אַ חוץ דעם, זײַנען די העלדן דאָך זייער מענטשלעכע, אַזש גיי און נעם זיי אַרום. מענטשן האָבן זיך אַליין דערקענט אין דער פּיעסע, צוזאַמען מיט זייערע קאָנפֿליקטן און ליבעס. עס זײַנען פֿאַראַן אין דער דראַמע אַ סך אינטימע פֿראַגעס, און אַ באַגער צו געפֿינען דײַן אויטענטישע שטים.

און דאָס האָט אויך דיך אַרײַנגעצויגן אינעם „דיבוק‟?

קאָן זײַן. די דראַמע האָט מיר פֿון קינדווייז אָן פֿאַסצינירט. יאָרן שפּעטער, אין אוניווערסיטעט, האָב איך געלערנט יוריספּרודענץ, און איינע פֿון מײַנע אויפֿגאַבעס איז געווען שרײַבן וועגן דעם אופֿן ווי דאָס פֿאָלק האָט אויפֿגענומען די רבנישע געזעצן. ד״ר אַבֿיבֿה טל, פֿונעם ייִדישן צענטער אין בר־אילן אוניווערסיטעט, האָט מיר פֿאָרגעלייגט פֿאָרשן דעם „דיבוק‟ ווי אַ טעסט־פֿאַל. דערנאָך, אין מײַן דאָקטער אַרבעט, ווען איך האָב געפֿאָרשט די השפּעות פֿון וועלטלעכע געדאַנקען אויף רבנישע פּסקן אין די דיבוקים מעשׂיות, האָב איך ווײַטער געפֿונען אוצרות. למשל, דעם משולחס אויסדרוק אינעם „דיבוק‟, וואָס איז אין דער אמתן ר’ נחמן בראַצלעווערס ווערטער, אַז גאָט עקזיסטירט נאָר כּל־זמן דו גלייבסט אין אים. וואָס פֿאַר אַ טיפֿער און ראַדיקאַלער אויסדרוק!

און ווי אַזוי ביסטו געקומען צו ייִדיש?

ייִדיש איז מײַן באָבע־לשון. די באָבע שטאַמט פֿון נאַשעלסק, נישט ווײַט פֿון וואַרשע, און האָט מיט אונדז גערעדט אויף ייִדיש. נאָך איר טויט האָב איך פֿאַרגעסן אַז איך קאָן די שפּראַך, און ווען איך האָב זיך געלערנט ייִדיש אין אוניווערסיטעט, האָב איך פּלוצעם אָנגעהויבן ריידן ייִדיש — און דווקא מיט אַ פּוילישן דיאַלעקט: איך גײַ און שטײַ, כ׳זאָג „דועס‟ און „וווּעס‟.

ווי אַ לערער פֿון ייִדיש, לערנסטו די כּלל־שפּראַך?

איך באַמי זיך נישט לערנען די כּלל־שפּראַך. איך גלויב אין דעם וואָס פּראָפֿ׳ דבֿ נוי האָט אַמאָל געזאָגט, אַז אויב אַזוי פֿיל ייִדן האָבן גערעדט ייִדיש אויף אַ באַזונדערן דיאַלעקט, קאָן מען נישט זאָגן אַז עס איז נישט ריכטיק. ס׳איז טאַקע נישט פּשוט, אָבער לאָמיר זיך פֿאַרמעסטן מיט די קאָמפּליצירטקייטן! פֿאַר וואָס קאָן מען נישט אַרויסזאָגן „דאָס‟ ווי „דוס‟ און אפֿילו „דועס‟? סײַ ווי סײַ וועלן מיר אַלע שרײַבן אויף איין אופֿן. איך זע אַז די תּלמידים באַנעמען עס דווקא זייער גוט. ווען מע לערנט די כּלל־שפּראַך, זאָגן די תּלמידים אַז דאָס האָבן זיי קיינמאָל נישט געהערט אין דער היים. און ווען זיי הערן מײַן ייִדיש, קלינגט עס היימישער, און זיי זאָגן: „די רעדסט פּינקט אַזוי ווי מאַן בובע‟.

נישט נאָר אין דעם ביסטו אַן אויסנאַם צווישן די ייִדישיסטן. דו ביסט אויך אַ רעליגיזער ייִד, און אַפֿילו אַ רבֿ.

יאָ. נישט נאָר אין שטוב האָב איך געהערט ייִדיש, נאָר אויך אין שול, און פֿאַר מיר, איז ייִדיש אַ שול־שפּראַך. מײַן ייִדיש איז קיינמאָל נישט געווען אַן אַלטערנאַטיווע אידעאָלאָגיע, ווי בײַ די בונדיסטן, למשל. פֿאַר מיר איז ייִדיש אַ שפּראַך — פּונקט ווי עבֿרית, און איך קאָן ריידן וועגן ציוניזם אויף ייִדיש.

אַנ־סקי, אויב מע קערט צוריק צו אים צום סוף, האָט געשריבן אין אַ בריוו: „שווער איז צו לעבן צווישן די וועלטן. דאָס האַרץ ווערט צעריסן‟.

איך אַליין באַוועג זיך צווישן די וועלטן: צווישן אַ פֿרומער און אַ וועלטלעכער וועלט, צווישן פֿאָרשונג און טעאַטער, צווישן חסידים און בונדיסטן, צווישן ייִדיש און עבֿרית, און אויך צווישן די ייִדישע דיאַלעקטן. ס’איז טאַקע שווער צו לעבן אַזוי, אָבער עס באַרײַכערט דעם מענטשן. דאָס האַרץ ווערט אפֿשר צעריסן, אָבער אַנדערש קאָן מען נישט.