צוויי וועלטן פֿון זלמן ראָזענטאַל

The Two Worlds of Zalmen Rosental

זלמן ראָזענטאַל
זלמן ראָזענטאַל

פֿון באָריס סאַנדלער

Published December 21, 2016, issue of December 28, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 4)

דאָס דערקענען דעם אַרום האָט זיך אָנגעהויבן פֿרי. דער פֿאָטער, בשותּפֿות מיט נאָך אַ פּאָר טעלענעשטער ייִדן, האָט געהאַלטן אַ תּבֿואה־שפּײַכלער; איז אים אויסגעקומען אַרומצופֿאָרן איבער די דערפֿער. אָפֿט האָט זיך נאָך אים נאָכגעשלעפּט דער קליינער זלמן. דאָס ייִדישע קינד אין גלות הייבט זייער פֿרי אָן צו פֿאַרשטיין, אַז די וועלט באַשטייט פֿון ייִדן און גויים. די אַזוי גערופֿענע אויסדערוויילטקייט און אַנדערשקייט ברענגט דעם ייִד צו כּסדרדיקע סתּירות, קודם־כּל, מיט זיך אַליין. אַ ייִדישער קינסטלער פֿילט עס באַזונדערס שאַרף.

אין מעשׂים און רייד פֿון אַ קינד, מיט זײַן תּמימותדיקייט און ריינקייט ווײַזט זיך די אַנדערשקייט אַרויס נאָך קלאָרער און בולטער. מע דאַרף עס נאָר קענען דערזען. ראָזענטאַל, וואָס האָט אַ לענגערע צײַט געצויגן די חיונה פֿון לערערײַ, האָט געקוקט אויפֿן ייִדישן קינד מיט אויגן פֿון אַ לערער, אָבער אַליין האָט ער די וועלט אויך געזען מיט די אויגן פֿון אַ גרויס קינד.

דערפֿישע קינדער, פֿערד, נאַכט, פֿײַער — זייער אַ פֿאַרשפּרייטע טעמע אין דער רוסישער ליטעראַטור. אין ראָזענטאַלס דערציילונג „אויפֿן באַרג” ליגן אַרום דעם שײַטער עטלעכע ייִדישע ייִנגלעך, „קינדער פֿון די היגע אַרענדאַרן” און „אַ קאָמפּאַניע היימישע שקאָצימלעך”. וואָס קאָן נאָך מער פֿאַראייניקן קינדער ווי די שטילקייט פֿון זומער־נאַכט און די פֿינקלענדיקע צינגער פֿונעם פֿײַער?! און אַזוי קומט עס טאַקע פֿאָר, ביז די קינדער הייבן אָן צו דערציילן מעשׂיות.

משה פֿאַרפֿירט אַ מעשׂה וועגן אליהו הנבֿיא מיט אַ גוטן ייִד, וועגן דעם „שם־המפֿורש”, וועגן תּורה און „ראַטעווען אַ ייִדישע שטאָט, וואָס שׂונאים האָבן זי געוואָלט אומברענגען”; און וואַסילי מיט טודאָר זײַנען געבליבן זיצן אין אַ זײַט און געשמועסט וועגן שקאַפּעס, לאָשיקלעך, האָזלעך, וואָס „מע קען כאַפּן אין נאָענטן פֿעלד, און וועגן פֿייגעלעך, וועלכע מ’האָט נעכטן געקעפּט, צילנדיק אויף זיי גלאַטע שטיינדלעך”.

און דאָך האָבן די ייִדישע קינדער פֿון די דערפֿישע ייִדן אײַנגעזאַפּט, באַגלײַך מיט די חדר־מעשׂיות, אויך די „זיסע פֿאָרניאַלע פֿונעם טשאָבאַן” — די זיסע ניגונים פֿונעם פּאַסטעך.

קינדער ווילן נאָכמאַכן די גרויסע. דאָס ייִנגעלע שימעק פֿון דער דערציילונג „אַ גוי ווי דער טאַטע”, חלומט, למשל, צו זײַן אַ פֿאַעטאָנטשיק, ווי זײַן פֿאָטער וועלוועלע. „ווען שימעק זעט מיט זײַנע אויגן פֿיר פֿערד, אײַנגעשפּאַנט אין פֿאַעטאָן צי אין וואָגן, פֿילט דעם געשמאַקן ריח פֿונעם שמעקנדיקן היי, האַלט מיט זײַנע הענט עטלעכע לעדערנע ווישקעס, און טראָגט אונטער די רימענעס מיט די גלעקלעך דעם פֿאָטער, אָנצוטאָן די פֿערד — גייט אים אָן די גאַנצע תּורה מיט דער רש״י, מיט עבֿרי אין דער לינקער פּאה.” און וועלוועלע לייגט אײַן די וועלט, אַבי זײַן זון זאָל נישט בלײַבן אַזאַ גוי ווי זײַן טאַטע.

פֿרי האָט זלמן ראָזענטאַל פֿאַרלאָזט די משפּחה, די היים, דאָס אייגן שטעטל — אַוועק אין דער גרויסער שטאָט אָדעס „שעפּן תּורה און בילדונג פֿאַר יעדער פּרײַז”. איז ווידער, אַ ייִדישער פּאַראַדאָקס: פֿאַרלאָזנדיק דאָס שטעטל האָט מען דאָס גאַנצע לעבן נאָכן שטעטל געבענקט. ערשט אין דער גרויסער שטאָט, זיצנדיק איבער אַ ביכל אין אַ קליין צימערל ערגעץ אויפֿן פֿינפֿטן שטאָק, כאַפּט פּלוצעם אַ ייִדישער אויער אויף, דורך דעם שטאָטישן הו־האַ, אַ פּויערישן געשריי: „אויס־צאָ! אויס־צאָ!” — און אַ משונהדיקע בענקשאַפֿט הילט אײַן דאָס האַרץ; און עס וויל זיך אַנטלויפֿן צוריק. ווידער זען דאָס שטעטל, די אייגענע היימישע פּנימער, און די „פּויערים, וואָס וווינען בײַם טײַך אין די ערשטע באָרדייען־כאַלופּעס”.