צוויי וועלטן פֿון זלמן ראָזענטאַל

The Two Worlds of Zalmen Rosental

זלמן ראָזענטאַל
זלמן ראָזענטאַל

פֿון באָריס סאַנדלער

Published December 21, 2016, issue of December 28, 2016.

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

ווי אַ גורלדיקע זאַך, ווי אַ סך־הכּל צו אייביקע ספֿקות און סתּירות, וואָס גיבן נישט קיין רו דעם קינסטלער, קלינגען זײַנע ווערטער: „אַזוי פֿיל פֿעדעם בינדן צונויף דאָס שטעטל מיטן דאָרף, און עפּעס איז פֿאַראַן אַ געהיימע פֿאַרבינדונג צווישן אַלטן בית־המדרש אין שטעטל און די שעפֿעלעך, וואָס פּאַשען זיך אַנטקעגן אויפֿן טאָל…” („אַ גרוס פֿון דער היים”)

באַזונדערס קניפּט זיך אָן די „געהיימע פֿאַרבינדונג” צווישן די צוויי וועלטן, און אַלע דור־דורותדיקע „געטלעכע” סיכסוכים טרעטן אָפּ, ווען אויף דעם אַלגעמיינעם שטיקל ערד קומט אַן אומגליק — איינער פֿאַר אַלעמען, ווי עס געשעט אין דער דערציילונג „פֿאַרן אָרון”.

די טריקעניש הרגעט אויס די גאַנצע פּויערישע האָרעוואַניע: „דער טוטין קען נאָך אויסגעטריקנט ווערן. די פֿעלדער ווערן פֿאַרברענט פֿון טאָג צו טאָג. פּאַפּעשויעס [פּאָפּשויעס] איז אוממעגלעך גאָר צו פֿראַשעווען, אַזוי פֿאַרדאַרט איז די ערד.” און דעמאָלט, אין תּוך פֿון דער אַנדערשקייט און אָפּגעזונדערטקייט, ווערט געבוירן אַ סתּם מענטשלעכער צוזאַמענבונד. דהײַנו: די ייִדן שטעלן זיך פֿאַרן אָרון־קודש און בעטן בײַ זייער גאָט אַ רעגן „פֿאַר דער תּבֿואה, רעגן פֿאַר די פֿאַרדאַרטע אויסגעטריקנטע פֿעלדער”. און אויך די גויים נעמען זיך אינעם זעלבן טאָג צונויף אין אַ קלויסטער, כּדי צו בעטן בײַ זייער גאָט אויף אַ רעגן.

אַ וויכטיק אָרט פֿאַרנעמט אין ראָזענטאַלס פּראָזע דער פּייסאַזש. די נאַטור אין זײַנע דערציילונגען איז נישט פּשוט אַ הינטערגרונט, אַ קאַנווע, אויף וועלכער עס וויקלט זיך פֿונאַנדער דער סיפּור־המעשׂה; זי איז אַליין אַ פּערסאָנאַזש, צו מאָל אַפֿילו אַ מער „פֿאַרמענטשלעכטער”, איידער די מענטשן אַליין. דער פּייסאַזש טראָגט אַ פּסיכאָלאָגישע אָנלאָדונג — שאַפֿט די אַלגעמיינע אַטמאָספֿער פֿון דער דערציילונג, אָדער ער גיט צו נײַע שטריכן צום אינערלעכן צושטאַנד פֿון די העלדן.

ראָזענטאַלס פּייסאַזשן טיילן זיך אויס מיט זייער שפּראַכלעכער בילדערישקייט; זיי זײַנען אָנגעזעטיקט מיטן אָרטיקן ייִדיש: „די פּאַפּעשויעס צײַטיקן דעם קאַטשאַן”, „רײַף־רויטע ציגײַנערישע עפּעלעך”, „געשמאַק־שמעקנדיקע בלעטער פֿון אַ נוסנבוים”, „וואָלקנדלעך, וואָס ליגן שורותווײַז, ווי לעמער”, וכּדומה.

מײַסטעריש און בולט מאָלט ראָזענטאַל דעם לעבנס־שטייגער פֿון ייִדן און גויים, עס פֿעלט נישט אויס קיין איין פּרט, ווײַל אַלץ איז וויכטיק, אַלץ איז צווישן זיך פֿאַרבונדן: „פֿאָרויס דער שטוב שטייט אַ שטרויען דעכל אויף פֿיר דרוקעס. דאָ איז אַן אָרט פֿאַרן וועגעלע […]. דאָ געפֿינט זיך אויך אַ פֿעסל אָן אַ דנאָ. אַ פּאָר רייפֿלעך זײַנען אַראָפּגעפֿאַלן צו דער ערד. אויף דער איינער וואַנט הענגען אויף הילצערנע פֿלעקלעך: אַ האַק, אַ ביסל טשערעט, אַ זעגל, עטלעכע שטיקלעך ברייטלעך מיט פֿאַרזשאַווערטע צוועקעס.” („אין ווײַנגאָרטן”) יעדע זאַך דאָ זאָגט עדות וועגן דעם מענטש, וואָס וווינט אין דעם שטיבל, און באַניצט זיך מיט זיי; וועגן זײַן פֿאַך און כאַראַקטער, אַפֿילו וועגן זײַן עלטער.

ראָזענטאַלס שפּראַך שפּרודלט מיט אידיאָמען. בלויז עטלעכע בײַשפּילן: „מ׳האָט געזען מיט די אויגן קוקנדיק, ווי דעם מענטשן גליקט; ס׳האָט ממש גערעגנט אויף אים מיט פּרנסה; פֿון די אַכט שענקערס אויף זײַן גאַס, האָט ער איינער פּשוט געשאַרט מיט די לאָפּעטעס; מ’האָט קיין הענט נישט געהאַט: מ’האָט געזשויבט גרודעס גאָלד…” („פֿון דער זײַט פּלויט”)

די רומענישע ווערטער, אָדער ווי די אָרטיקע ייִדן פֿלעגן רופֿן די שפּראַך פֿון די מאָלדאַוואַנער, „וואָלעכיש”, האָט דער שרײַבער ממש אַרויסגעכאַפּט פֿונעם ייִדישן מויל. זיי פֿינקלען דאָ און דאָרט אויפֿן שטח פֿון זײַנע דערציילונגען, צוגעבנדיק זיי אַ ספּעציעל־לאָקאַלן חן.

אויך די נעמען פֿון זײַנע העלדן טראָגן אַ ספּעציפֿיש־בעסאַראַבער כאַראַקטער, עטימאָלאָגיש אויפֿגעקומען פֿון וואָלעכיש: „וואַרזאַר, פּאַסקאַר, טשאַקע, נאָקע, מאַגאַר…”

נישט קיין נײַע טעמעס און נישט מאָדערניסטישע גענג זײַנען אייגנטימלעך פֿאַר זײַן שאַפֿונג. ראָזענטאַל האַלט זיך בײַם אַלטן זאָג: „אין חדש תּחת השמש” — ליבע, שלום און מלחמה, מענטשן און גאָט, נאַטור און קינד, — אין די ראַמען פֿון אָט די אייביקע טעמעס געפֿינט דער מחבר אויס אַ ווינקעלע, וואָס נאָר זײַן קינסטלערישע פּען, אײַנגעטונקען אין די זאַפֿטן פֿונעם בעסאַראַבער ייִדיש, איז מסוגל צו באַשרײַבן.