מענטשן און געשעענישן

אַ שרײַבערין זוכט אַ תּיקון

A Writer Rectifies a Literary – and Personal – Mistake

פֿון ברכה פֿינקעלשטײן

(די 2 טע זײַט פֿון 4)

במשך פֿון די ערשטע צוועלעף יאָר פֿון זײַן לעבן, שרײַבט ער, „האָבן מיר נישט געליטן פֿון קיין הונגער אָדער נויט‟. זײַנע עלטערן, סרוליק און רויזע גורפֿינקעל, האָבן אָנגעפֿירט מיט אַ פּאָפּולערן קלוב און רעסטאָראַן, „בופֿעט וואַרשאַווסקי‟, אויף סטאַראָוויסנאַ־גאַס. דער רעסטאָראַן איז געשטאַנען אַ האַלבן וועג צווישן דער משפּחהס דירה און דער ייִדישער גימנאַזיע, וווּ זייערע צוויי קינדער האָבן זיך געלערנט. „איך פֿלעג זיך אָפֿט שלאָגן מיט דער באַנדע שקצים אין גאַס, וואָס האָבן מיך גערופֿן אַ שמוציקער ייִד” — שרײַבט נאָלאַן — “אָבער ס׳האָט נישט געדויערט לאַנג ביז איך האָב זיי שוין געוויזן וואָס איך קען…‟

פֿון דעסטוועגן זענען נאָלאַנס זכרונות פֿון די פֿאַר־מלחמהדיקע קינדער־יאָרן געווען גליקלעכע. ער דערמאָנט מיט וואַרעמקייט דעם גערטנער פֿונעם שפּיטאָל, וואָס איז געשטאַנען נאָענט צום הויז, ווי ער פֿלעג אַרויפֿוואַרפֿן פֿרוכטן און ניסלעך דורכן אָפֿענעם פֿענצטער פֿון נאָלאַנס שלאָפֿצימער.

אויף אַ שפּאַנענדיקן אופֿן באַשרײַבט ער די מוראדיקע אַנטוויקלונגען פֿון יענע טעג. ווען די דײַטשן האָבן אַרײַנמאַרשירט אין פּוילן און געמאַכט אַן איבערקערעניש, האָבן די קראָקעווער ייִדן לכתּחילה נישט באַנומען וואָס ס׳טוט זיך. אַ שכן אינעם דירות־הויז וווּ נאָלאַנס משפּחה האָט געוווינט, האָט זיך משער געווען, אַז די כּלומרשטיקע דײַטשע אינוואַזיע איז מסתּמא בלויז אַ מושטיר דורכגעפֿירט פֿון דער פּוילישער רעגירונג צו באַשיצן אירע בירגער. נאָלאַן אַליין האָט שטילערהייט אַ ביסל הנאה געהאַט פֿון די געשעענישן. ער האָט שוין געהאַט געזען Confessions of a Nazi Spy, אַ פֿילם פֿון 1939, מיטן אַקטיאָר עדוואַרד דזשי ראָבינסאַן. „קוקנדיק דעם פֿילם האָב איך געהאָפֿט אַז איך וועל אויך אַמאָל איבערלעבן אַ מלחמה, וואָס ענדיקט זיך מיט אַזאַ פּראַכטיקן נצחון, פּונקט ווי בײַ אַזאַ גוט־אויספּלאַנירטן סיפּור־המעשׂה.‟

דעם 3טן סעפּטעמבער האָבן ענגלאַנד און פֿראַנקרײַך דעקלאַרירט מלחמה אויף דײַטשלאַנד. די גורפֿינקעלס זענען נאָך אַלץ געווען אָפּטימיסטיש: „ס׳וועט דײַטשלאַנד גאָרנישט העלפֿן … די מלחמה וועט זיך באַלד ענדיקן.‟

נישט אַזוי האָט זיך עס, אַוודאי, אויסגעלאָזט. די ייִדן אין קראָקע זענען אַרײַנגעצויגן געוואָרן אין אַ נאַציסטישער נעץ פֿון גזלנות און דערנידעריקונג. נישט נאָר האָבן זיי געמוזט זיך צוקוקן ווי די נאַציס האָבן אָפּגעשוירן אָדער אַפֿילו אַראָפּגעריסן די בערד בײַ פֿרומע ייִדן, נאָר אין גיכן האָט דער געסטאַפּאָ אויך געצוווּנגען זיי אויפֿצוגעבן זייערע רעסטאָראַנען, געשעפֿטן, בענק און פֿאַבריקן.

מיט אַ מאָל איז קראָקע פֿאַרפֿלייצט געוואָרן מיט דײַטשן, עסטרײַכער, טשעכן און פּוילישע פֿאָלקסדײַטשן, וואָס האָבן באַלאַנגט צו דער נאַצי־פּאַרטיי. אַלע זענען געווען „פֿאַראָרעמטע ספּעקולאַנטן און אַוואַנטוריסטן, גרייט צו פֿאַרדינען אַ גראָשן דורך דער צעשטערונג פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום‟.

הײַנט זענען אַלע גוט באַקאַנט מיט דער ראָלע וואָס די דײַטשן האָבן געשפּילט אינעם אומקום פֿון די ייִדן אין פּוילן; די אַקציעס פֿון די „פֿאָלקסדײַטשן‟ (אָדער דעם „זאָנדערדינסט‟) און די אוקראַיִנישע קאָלאַבאָראַטאָרן. נישט אַזוי באַקאַנט זענען אָבער די אַקציעס פֿונעם „אָרדענונגסדינסט‟ (אָ״ד) — די ייִדישע פּאָליציאַנטן אין גראָע אָנצוגן וואָס האָבן מיטגעאַרבעט מיטן „עס־עס‟ צונויפֿצוזאַמלען די ייִדן און זיי דעפּאָרטירן אין אומברענג־לאַגער. נאָלאַנס זכרונות מאַכן אַן אײַנדרוק נישט בלויז צוליב זײַן שרײַבן, נאָר צוליב זײַן פּרטימדיקער שילדערונג פֿון דער ברוטאַלקייט מצד דער אָ״ד וואָס ער האָט געזען מיט די אייגענע אויגן, סײַ ווי אַ קינד אין קראָקע סײַ ווי אַ שקלאַפֿן–אַרבעטער אינעם לאַגער פּלאַשאָוו, פֿיר־און־אַ־האַלב קילאָמעטער פֿון זײַן אַמאָליקער שטוב אויף דער בליך־גאַס.