מענטשן און געשעענישן

אַ שרײַבערין זוכט אַ תּיקון

A Writer Rectifies a Literary – and Personal – Mistake

פֿון ברכה פֿינקעלשטײן

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

נאָלאַן גיט איבער די ספּעציעלע אינסטרוקציעס וואָס די נאַציס האָבן געגעבן די ייִדישע קאָלאַבאָראַטאַרן, לויט דער „אָפּעראַציע רײַנהאַרדט‟ — דער דײַטשישער פּלאַן צו בויען אַן אַרכיפּעלאַג פֿון אומברענג־לאַגערן און מיזרח־פּוילן — און דערבײַ פּטור צו ווערן פֿון דער „ייִדישער סכּנה‟ אין אייראָפּע. אין קראָקע האָט די „אָפּעראַציע רײַנהאַרד‟ זיך אָנגעהויבן דעם 13טן מאַרץ אין דער פֿרי. דער „זאָנדערדינסט‟ און די „עס־עס‟־סאָלדאַטן האָבן, זינגענדיק, אַרײַנמאַרשירט אין דער ייִדישער געטאָ, קוזמאַרק [קאַזימיערץ, אויף פּויליש] און האָבן זיך דאָרט פֿאַראייניקט מיטן ייִדישן אָרדענונגסדינסט. איינער פֿון זיי איז געווען אַ דײַטשישער ייִד, שמעון שפּיץ. מיט אַ יאָר פֿריִער, גלײַך נאָך דער קרישטאָלנאַכט, האָבן נאָלאַנס עלטערן געהאַט באַהאַלטן שפּיץ בײַ זיך אין שטוב. און איצט האָט שפּיץ גאָר געהאָלפֿן דער „עס־עס‟ צענויפֿשטעלן ליסטעס פֿון קראָקעווער ייִדן אויף צו פֿאַרשיקן זיי אין די אומברענג־לאַגערן…

שמעון שפּיץ האָט אויך צוגעהאָלפֿן בײַם דורכפֿירן אַ פֿאַרדאָרבענע בקשה פֿון אַ געוויסן „שטורמבאַנפֿיוער‟ [מאַיאָר] וואָס האָט געוואָלט זען דעם צדיק פֿון בעלזעץ און הרבֿ לײזער לאַנדאַו פֿון באָכניע. די דאַטע: דעם 27סטן נאָוועמבער, 1942. דער פּלאַץ: אינעם אָ״ד־זאַל. שפּיץ האָט באַפֿוילן דעם צדיק צו „בענטשן‟ דעם שטורמבאַנפֿירער איידער דער דײַטש הייבט אָן אַ פּאָגראָם. מיט ביטערקייט שרײַבט נאָלאַן ווי אַזוי די צוויי רבנים האָבן טאַקע געמאַכט אַ ברכה פֿאַרן שטורמבאַנפֿירער, און נאָך דעם האָבן די נאַציס זיי געהאָלפֿן אַנטלויפֿן פֿון דער אָקופּירטער אייראָפּע.

אַ צווייטער ייִדישער קאָלאַבאָראַטאָר, אימערגלוק, איז איין מאָל אַרײַנגעקומען צו די גורפֿינקעלס דירה דעם 28סטן נאָוועמבער אינעם זעלבן יאָר, פֿאַרטאָג, — זוכנדיק אַ געוויסן מענטשן. ווען אימערגלוק האָט אים נישט געפֿונען, האָט ער אַרעסטירט נאָלאַנס טאַטן, סרוליק. דאָס וואָס נאָלאַן און אימערגלוקס אייגענער פּלימעניק זענען קינדווײַז געווען שול־חבֿרים האָט אויף אימערגלוק קיין אײַנדרוק נישט געמאַכט. אימערגלוק פֿלעג אויך, אַזוי ווי כּמעט אַלע ייִדישע אינפֿאָרמאַנטן, עסן אינעם „בופֿעט וואַרשאַווסקי‟, אָבער דאָס האָט אים אויך נישט צוריקגעהאַלטן פֿון אַרעסטירן סרוליקן.

„נו, גיי שוין, גיי!‟ האָט אימערגלוק געשריגן אויף נאָלאַנס טאַטן. „מיר האָבן נישט אַ גאַנצן טאָג!‟

אימערגלוק האָט אים אַוועקגעפֿירט און נאָלאַן מיט זײַן משפּחה זענען זיי נאָכגעלאָפֿן, ביז קראָקעס „פּלאַץ זגאָדע‟, די אָפּפֿאָר־סטאַנציע קיין אוישוויץ, בעלזעץ און טרעבלינקע. די משפּחה האָט געפּרוּווט צוגיין צו סרוליקן זיך געזעגענען אָבער אימערגלוק האָט עס נישט דערלאָזט.

„פֿון דער ווײַטנס האָב איך געזען ווי דער טאַטע פֿאָכעט אַ זײַ־געזונט צו אונדז,‟ שרײַבט נאָלאַן.

וועגן די שראַמען אויף נאָלאַנס פּלייצעס האָב איך אויך גאָרנישט געוווּסט ביזן איבערלייענען Prisoner 69145. דאָס זענען געווען סימנים פֿון די שמיץ וואָס ער האָט באַקומען צוויי טעג נאָך אַנאַנד מצד צוויי ייִדישע אינפֿאָרמאַנטן — איינער פֿון זיי מיט מײַן משפּחהס נאָמען, פֿינקעלשטײן (גאָט צו דאַנקען, נישט קיין קרובֿ מײַנער).

וואָס איז געווען נאָלאַנס פֿאַרברעכן? ער האָט נישט באַוויזן אָפּצושטעלן אַן אוקראַיִנישן הילפֿספּאָליצאַנט, וועלכער האָט געלקחנט אַן אויטאָמאָביל פֿון אַמאָן געט, פּלאַשאָווס אייבערשטורמפֿירער. די שמיץ פֿון די ייִדישע קאָלאַבאָראַטאָרן, ווי אויך די זעץ וואָס די „עס־עס‟־סאָלדאַטן האָט אים שפּעטער דערלאַנגט ווײַל ער האָט פֿאַרלוירן זײַן היטל אָדער ווײַל ער האָט נישט ריכטיק געניצט אַ האַק, האָבן גורם געווען שטענדיקע קאָפּווייטיקן און אַ סענסיטיווקייט צו ליכט, וואָס איז אים פֿאַרבליבן אויפֿן גאַנצן לעבן. איצט האָב איך שוין פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס איך האָב אים שטענדיק געזען מיט זונברילן.