דיעגאָ ראָטמאַן באַשרײַבט די קונסט פֿון דזשיגאַן און שומאַכער

Diego Rotman Describes the Art of Dzigan and Shumacher


פֿון בני מער

Published June 25, 2017, issue of June 29, 2017.

שווער צו שילדערן דיעגאָ ראָטמאַן (1972) אין אַ פּאָר ווערטער. ווי אַ בילד פֿון פּיקאַסאָ, האָט ער פֿאַרשיידענע און איינצייטיקע פּנימער: ער איז אַ קינסטלער, וואָס האָט געגרינדעט צוזאַמען מיט זיין פֿרוי לאה מאַואַס אַ גרופּע קינסטלערס, „סאַלאַ־מאַנקאַ”. ראָטמאַן, וואָס איז געבוירן און דערצויגן געוואָרן אין בוענאָס־אײַרעס, איז געוואָרן אַ צענטראַלער אַקטיוויסט, און נישט נאָר אַ קולטור־טוער, אין ירושלים. דערצו איז ער אַ פֿאָרשער, און זײַן דאָקטאָראַט איז געווידמעט די באַרימטע ייִדישע אַרטיסטן שמעון דזשיגאַן (1980-1905) און ישׂראל שומאַכער (1961-1908). באַלד וועט אַרויס דורכן „מאַגנעס־פֿאַרלאַג‟ זײַן בוך וועגן זיי, „הבמה כבית ארעי” (די בינע ווי אַ פּראָוויזיאָנעלע היים), און דאָס שאַפֿט אַ געלעגנהייט אָפּצוהאַלטן אַ שמועס מיט אים װעגן דער באַרימטער פּאָר קאָמיקער.

צי זײַנען דזשיגאַן און שומאַכער אַ חידוש אין דער ייִדישער קולטור? צי זײַנען זיי, למשל, אַ המשך פֿונעם טראַדיציאָנעלן פּורים-שפּיל פֿון איין זײַט, און פֿון די קאָמישע פּאָרן אין טעאַטער און קינאָ ווי לאָרל און האַרדי פֿון דער צװײטער?

ווען מען דערמאָנט דזשיגאַן און שומאַכער, רעדן מיר וועגן צוויי אַקטיאָרן וואָס האָבן אָנגעהויבן זייערע קאַריערעס אונטער דער השפּעה פֿון דעם ייִדישן פּאָעט משה בראָדערזאָן, וואָס איז אַליין באַווירקט געוואָרן פֿון דעם רוסישן מאָדערניזם און פֿוטוריזם פֿון איין זײַט און פֿון דער ייִדישער טראַדיציע פֿון דער צווייטער. מיט אַנדערע ווערטער, זייער הומאָר שטאַמט אפֿשר נישט אַזוי פֿיל פֿונעם פּורים־שפּיל ווי פֿונעם באַגריף פֿונעם פּורים־שפּיל ווי דער מקור פֿון פֿאָלקיש און ייִדיש טעאַטער.

אין די דרײַסיקער יאָרן, ווען זיי פֿאָרן אַריבער קיין וואַרשע, הייבן זיי אָן אַרבעטן אויף דער טראַדיציע פֿון פּאָרן; אַוודאי זענען זיי געווען אונטער דער השפּעה פֿון לאָרל און האַרדי, וואָס האָבן דעמאָלט געהאַט אַ געװאַלדיקע הצלחה אין פֿאַרשיידענע פֿילמען. 

וואָס פֿאַר אַ כאַראַקטער האָבן די צוויי קאָמיקער געהאַט? צי זענען זיי געווען היפּוכים פֿון סאַמע אָנהייב?

מען קען זעען אין זיי היפּוכים פֿון צוויי פֿארשיידענע פּערזענלעכקייטן: איינער, דזשיגאַן, שפּילט דעם ייִד פֿון אַ גאַנצן יאָר, און דער צווייטער, שומאַכער — דער אינטעלעקטועלער ייִד, דער משׂכּיל. די שפּאַנונג צווישן די צוויי איז געווען דער גרונט פֿון זייער הומאָר אין אַ סך פֿון זייערע סקיצן. אין סאַמע אָנהייב, אין טעאַטער „אַררט‟, איז עס געווען גיכער אַ קאָלעקטיווער צוגאַנג, און זיי האָבן נישט געאַרבעט ממש ווי אַ פּאָר. אויך שפּעטער, אין דער תּקופֿה פֿונעם „לאָדזשער טעאַטער סטודיאָ‟ (1927-1925), איז דזשיגאַנס פּאַרטנער געווען משה פּולאָווער, וואָס האָט אַליין געשריבן אַ בוך וועגן אַררט.

דזשיגאַן און שומאַכער האָבן געשפּילט אַ צענטראַלע ראָלע אין דער ייִדישער פּוילישער קולטור, אָבער זיי זײַנען פֿאָרט געקומען פֿון דער פּראָווינץ. צי האָט עס געהאַט אַ באַטײַט?

יאָ, דאָס איז געװען בולט אָפּגעשפּיגלט אין זייער הומאָר, און ספּעציעל דורך דעם װאָס זיי האָבן צוזאַמען מיט משה בראָדערזאָן גענוצט דעם לאָדזשער דיאַלעקט, קעגן דעם שטראָם אין יענע יאָרן צו ניצן וואָלינער ייִדיש אויף דער בינע. זיי האָבן געפֿונען אין זייער ווערנאַקולערן לשון אַ טייל פֿון זייער בינע־פּערזענלעכקייט.

צי איז זייער קריטיק תּמיד געװען אָנגעצילט אױף דרױסנדיקע, צו די פּאָליאַקן, אָדער האָבן זײ אויך קריטיקירט די ייִדן אַליין?

זיי האָבן יאָ געװאָנדן זײער קריטיק צו דער אייגענער געזעלשאַפֿט, און צו דעם ייִדיש־טעאַטער גופֿא. ווי אַ בײַשפּיל קען איך דערמאָנען דווקא עפּעס װאָס איז פֿאָרגעקומען אין זייער פֿרײַער צײַט. אין אַן הפֿסקה וואָס זיי האָבן געהאַט בײַם פֿילמירן „על חטא”, האָבן זיי באַשלאָסן אויסצורופֿן די אַנטיסעמיטן און אַסימילאַטאָרישע ייִדן וואָס פֿלעגן זיצן אין קאַפֿע „איפּס” אין וואַרשע, ווי דזשיגאַן אַליין דערציילט אין זיין אויטאָביאָגראַפֿיע. ביידע, דזשיגאַן און שומאַכער, מיט אָרטאָדאָקסישע קליידער פֿון פֿילם, זײַנען אַרײַנגעגאַנגען אין „איפּס”־קאַפֿע וווּ עס זענען געוויינטלעך געזעסן די פּוילישע אינטעלקטואַלן. צו ערשט איז דזשיגאַן אַרײַן. געזען אַזאַ ייִד אין אַזאַ אַנטיסעמיטישער סבֿיבֿה, איז איינער פֿון די קעלנערס צוגעקומען און געזאָגט: „אַנטשולדיקט, מיר זײַנען נישט כּשר”. „נישקשה”, האָט געענטפֿערט דזשיגאַן, „כ׳וועל טרינקען אַ טיי”. און אין דעם מאָמענט קומט אַרײַן שומאַכער ווי אַ פֿרומער ייִד, און צו דער גרויסער איבערראַשונג פֿון די אַסימילירטע ייִדן און פּוילישן עולם, זעצט ער זיך לעבן דזשיגאַנען. „אַן אינוואַזיע”, האָט איינער געזאָגט. דזשיגאַן דערציילט די געשיכטע ווי אַן אַקציע געווידמעט די פּוילישע אַנטיסעמיטן און די אַסימילירטע יידן צוזאַמען.