דאָס וויגליד ווי אַן אָפּשפּיגלונג פֿון דער מאַמעס נשמה

The Yiddish Lullaby As Mirror of a Mother's Inner Life

Yehuda Blum

פֿון מיכאל לײַנוואַנד

Published September 01, 2017, issue of August 25, 2017.

(די 9 טע זײַט פֿון 9)

מיר זײַנען צוגעקומען צו די שרעקלעכסטע פֿון ייִדישע וויגלידער — וויגלידער אָן אַ קינד. שיקע דריזס און רבקה באָיאַרסקיס נאָכמלחמהדיקע „דער מאַמעס ליד” איז אַ מין אל מלא רחמים נאָך די קינדער דערשאָסענע אין באַבי יאַר.

וווּ זאָל די מאַמע אויפֿהענגען איר יאַנקעלעס ליידיק וויגעלע, אַז די שטוב איז „אַנטרונען מיט אַש און פײַער”? וואָלט די מאַמע צוגעבונדן איר שלמהלעס וויגעלע צו אַ ביימעלע, איז איר ניט פֿאַרבליבן קיין זכר פון איר קינד — „קיין פֿאָדעם פֿונעם ציך”, „קיין שנירל פֿון קיין שיך”. ווען די מאַמע וואָלט נאָר געוווּסט וווּ עס ליגן אירע קינדערס ביינדעלעך, וואָלט זי זייערע וויגעלעך אויפֿגעהאַנגען אויף אירע לאַנגע צעפּ. און דאָס וויגליד רופֿט, בעט, מאָנט, שרײַט:

העלפֿט מיר, מאַמעס, העלפֿט מיר
אויסקלאָגן מײַן ניגון,
העלפֿט מיר, מאַמעס, העלפֿט מיר
דעם באַבי יאַר פֿאַרוויגן.

אומציילבאַר זײַנען די ייִדישע ליידן. נאָר ס׳איז אויך פֿאַראַן אַ האָפֿענונג, אַ נאַציאָנאַלער חלום. און דאָס וויגליד טרוימט, האָפט, שטרעבט, קעמפֿט, שטאָלצירט.

דאָס לעבן האָט געבוירן אַ נײַעם טיפּ וויגלידער — וויגלידער פֿון די „אָטקאַזניקעס”.

מיט שרעק פֿאַרן צוקונפֿט פֿון איר קינד אין ראַטנפֿאַרבאַנד און, אין דער זעלבער צײַט, מיט האָפֿענונג אַרויצורײַסן זיך פֿון די הײַנטצײַטיקע מצרימס הענט זינגט די מאַמע אַ ליד איר ניט געמל׳ט ייִנגעלע. אויך דאָ, ווי פֿריער, היטן די מלאכים דעם קינדס וויגעלע. און אפילו אליהו הנביא, וואָס איז עד סוף עולם מתחייב בײַצוזײַן אויף אַלע בריתן, פֿאַרפֿעלט בײַ דעם ניט־געמל’עט קינדס וויגעלע אויך ניט. גרויס איז דער מאַמעס טרוים, איר האָפֿענונג, איר בטחון. אויף צו להכעיס „זיי” האָט זי געגעבן דעם ייִנגעלע אַ נאָמען נאָכן „פֿאָטער פֿון דײַן שטאַם” אַבֿרהמעניו, אַבראַשעניו. און כאָטש „מען טרײַבט און מ’לאָזט אונדז ניט אַרויס”, גלויבט די מאַמע, אַז ווען די „אַבראַשעלעך” וועלן אויסוואַקסן „און זיך מל׳ע זײַן כדין”, וועלן זיי זײַן „שטאָלצע, בראַווע זין” פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. און אַז זיי וועלן אָנקומען אין „ישראל־לאַנד”, וואָס „עס לאָקט אונדז פֿון ווײַט”, וועלן זיי „אָפּווישן די גרויסע שאַנד” פֿון גלות.

דער אַנאָנימער מחבר האָט געוויס פֿאַרפֿאַסט דאָס דאָזיקע וויגליד אונטער דער השפּעה פֿונעם ספר נביאים. „דאָס גאַנצע פֿאָלק, וואָס איז אַרויס פֿון מצרים, מענער, אַלע מענטשן, וואָס זײַנען געווען שלאַכטפֿעיק, — שטייט געשריבן אין ספר יהושע, — זײַנען געשטאָרבן אין מדבר אין וועג ביציאת־מצרים; דאָס גאַנצע פֿאָלק, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין מדבר, אין וועג ביציאת־מצרים איז ניט געווען געמל׳עט, ווײַל פֿערציק יאָר זײַנען געגאַנגען בני־ישראל איבערן מדבר”. האָט ג־ט געהייסן יהושען מל׳ען זיי. און ווען יהושע האָט עס אויסגעפֿילט, האָט ג־ט געזאָגט צו אים: „הַיּוֹם גַּלּוֹתִי אֶת חֶרְפַּת מִצְרַיִם מֵעֲלֵיכֶם” (הײַנט האָב איך אַראָפּגענומען די מצרישע שאַנד פֿון אײַך) (יהושע ה’).

ובכן, דאָס ייִדישע וויגליד, זײַנענדיק, פֿון איין זײַט, אַ פּראָדוקט פֿון אַ גלות־פֿאָלק, אַן אונטערגעדריקט פֿאָלק, אָן אַ היים, אָן רעכט, נאָר דאָך מיט אַ שטאַרקן בונטאַרישן גײַסט און, פֿון דער אַנדערער זײַט, פֿון געוויסע אומשטאַנדן, אַזוינע ווי הונגער און נויט, פּאָגראָמען, רעוואָלוציעס, מלחמות, געטאָס און קאַצעטן אאַז״וו, פֿילט אויס איר הויפּט פֿונקציע — באַרויִקן, פֿאַרוויגן, אײַנשלעפֿערן נאָר טיילווײַז און הויפּטזאַכלעך אויפֿן חשבון פֿון מוזיק; די טעקסטן שטעלן מיט זיך פֿאָר דער מאַמעס השתפחות הנפש. אין זיי גיסט די מאַמע אויס איר ביטער האַרץ, וואָס איז אַ מין עמאָציִאָנאַלער שפּיגל פֿאַר דער ווירקלעכקייט. און דאָס וויגליד וועקט, שרײַט, רופֿט, פּראָטעסטירט, שטרעבט, קעמפֿט. ניט זעלטן זײַנען עס שרעק־לידער, צאָרן־לידער,סאָציִאַלע דראַנג־און־שטורעם־לידער. אין אַ טייל פֿון זיי פֿאַרשווינדן וויגעלעך צוזאַמען מיט די הײַזער „אין אַש און פֿלאַם”, מיט די פֿאַרשניטענע טאַטע־מאַמעס, און צו מאָל אויך מיטן אַדרעסאַט פֿונעם ליד גופא.

היימלאָזע וויגלידער פֿון אַ היימלאָזן פֿאָלק, אָפּהענטיקן פֿאַר די מלחמה־גרוילן, כל־מיני שונאי־ישראל, אָפּגענאַרטע פֿון די קלעמערישע אָרעמס פֿון דער „ליכטיקער” טאָטאַליטאַרישער צוקונפֿט, קאָנען ניט באַרויִקן, ווײַל, זײַנענדיק געווענדט צום קינד, דעם מענטש פֿון אַ בעסערן מאָרגן, שפּיגלען זיי אָפּ דאָס יסורים־פֿולע לעבן פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. נײַע צײַטן האָבן מיטגעבראַכט נײַע טעמעס. נײַע וויגלידער באַזינגען די פּראַכט פֿון ארץ־ישראל, די פֿרייד צו לעבן און צו אַרבעטן אין אַן אייגן לאַנד אויף אייגענער ערד.

אונדזער קרוין איז דער כנרת;
אונדזער אויג איז דער שרון.
ניט ווײַט פֿון דאָרט איז תּל־אבֿיבֿ,
חיפה גרייסט זיך אין דער מיט.

ירושלים אין מזרח איז אונדזער טראָן.
קינדער דאָרטן טאַנצן, לאַכן —
דו, מײַן שטערן, מיט זיי צוזאַמען,
טאַנצן, לאַכן וועסטו מיט זיי צו דריט.
…
דיך רופט, מײַן קינד,
אונדזער גאָלדן לאַנד…

דאָס נײַע וויגליד קלינגט האָפֿערדיק, דערהויבן.

פֿײגעלעך פֿון דורות, דורות
קומען מיט אים („דעם מלאך”) צו פֿליִען,
ברענגען פֿרײדיקע בשורות
פֿון אונדזער מוטער־ציון.

פֿון אירע קינדער ליבע,
וואָס אַרבעטן מיט געזאַנגען; (פֿאַרגלײַכט: „ברינה יקצרו”)
פֿאַרשווינדן די טעג די טריבע; עס הערן זיך גאולה־קלאַנגען.

אויפֿן אָרט פֿון ייִדישן וויגליד קומען וויגלידער אויף העברעיִש און אַנדערע שפּראַכן. און דאָך וואָלט איך זיך ניט געאײַלט שיקן דאָס אַלטיטשקע וויגליד אויף כּשר פֿאַרדינטער פּענסיע. דאָס לעבן, גלויב איך, וועט נאָך ניט איין מאָל אונטערזאָגן דעם ייִדישן וויגליד נײַע טעמעס, האָפֿנטלעך, פֿריידיקע.

רשימה וויגלידער, געבראַכטע ווי בײַשפּילן:
זאָלסט מיר זײַן אַזוי געזונט.
אונטער דעם קינדס וויגעלע.
אַ. גאָלדפֿאַדען: ראָזשינקעס מיט מאַנדלען.
אײַ־לע, ליו־לע, שלאָף זשע אײַן, מײַן גדולה.
שלאָף, מײַן קינד.
מ. געבירטיג: יאַנקעלע.
פֿײגעלע, ליולי.
פּאַטשע, פּאַטשע קיכעלעך.
שלום־עליכם, ד. קאָוואַנאָווסקי: שלאָף, מײַן קינד, מײַן קרוין.
ה. נאָמבערג: ס’לויפֿן, ס’יאָגן שוואַרצע וואָלקנס.
צו צוועלף יאָר.
אַ מאָל איז געווען אַ מעשׂה.
שלאָף, מײַן קינד, שלאָף כסדר.
מ. געבירטיג: הונגעריק דײַן קעצעלע.
אויף צו שטיפֿן האָסטו דאָך.
ב. רובין: שלאָף אײַן, מײַן קינד, מײַן קליינינקס.
ר. באָיאַרסקי: קינדער, ליו־ליו־ליו.
א. פֿעפֿער: ר. באָיאַרסקי. ביראָבידזשאַנער וויגליד.
י.שפּיגעל, ד. בייגעלמאַן: מאַך צו די אייגעלעך.
מ. קאָנסטאַנטינאָווסקי: אַ וויגליד פֿון אַ דײַטש־ייִדישער מוטער.
י.שפּיגעל, ד. בייגעלמאַן: ניט קיין ראָזשינקעס און ניט קיין מאַנדלען.
וויגנדיק אַ פֿרעמד קינד.
ל.רודניצקי: ס’דרעמלען פֿייגל.
ש.דריז, ר. באָיאַרסקי: דער מאַמעס ליד.
מײַן ניט־געמל’עט ייִנגעלע.
י.ליסקי: דער גוטער מאַמעס נײַע ליד.
הרבֿ י. י. וואָהלגעלערנטער: גאולה־קלאַנגען.