ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט

דער זיבעטער חוש: דער הומאָר בײַ ייִדן

The Seventh Sense: Yiddish Humor

פֿון יחיאל שיינטוך

(די 2 טע זײַט פֿון 5)

דאָס איז געווען די ערשטע סטאַנציע.

די צווייטע סטאַנציע פֿון מײַן לאַנגן וועג ביז צו דעם פּלאַנירטן בוך וועגן ייִדישן הומאָר, איז געווען מײַן עולה זײַן קיין ארץ־ישׂראל, נאָך דעם ווי איך האָב זיך דערוווּסט אַז אין העברעיִשן אוניווערסיטעט געפֿינט זיך אַ פּראָפֿעסאָר וואָס הייסט דב סדן און ער פֿאַרנעמט זיך מיט דער פֿאָרשונג פֿון ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור. אין יאָר 1962 בין איך געוואָרן איינער פֿון זײַנע תּלמידים אין דעם אָפּטייל פֿאַר ייִדישער שפּראַך און ליטעראַטור (די ייִדיש־קאַטעדרע) אויפֿן העברעיִשן אוניווערסיטעט. במשך יאָרן — לכל־הפּחות במשך זעקס יאָר — האָב איך געהערט זײַנע לעקציעס און אויך זיך באַקענט מיט זײַנע פֿאָרשונגען וועגן ייִדישן הומאָר, ווי אויך געהערט פֿאַרשיידענע מעשׂיות און וויצן וואָס ער פֿלעגט דערציילן אין זײַנע קלאַסן.

די דריטע סטאַנציע איז געווען אין יאָר 1978, ווען איך האָב זיך אָנגעשטויסן אויף אַ טעאָרעטישן וווּנדערבאַרן אַרטיקל וועגן וואָס מיינט אַ מאָנאָלאָג אין דער וועלטליטעראַטור, אַן אַרטיקל פֿון אינאַ בי. סעשנס, געדרוקט אין MLA (Modern Language Association). ווי איך האָב דעם אַרטיקל נאָר דערטאַפּט האָב איך אים גלײַך פֿאָטאָקאָפּירט, אַרײַנגעלייגט אין אַ טעקע, און באַשלאָסן אַז אָן קיין שום ספֿק ס’וועט קומען אַ צײַט ווען איך וועל זיך פֿאַרנעמען מיטן מאָנאָלאָג אין דער ייִדישער ליטעראַטור און אין ייִדישן הומאָר.

די פֿערטע סטאַנציע האָט צו טאָן מיט די מוסר־רייד מיט וועלכע מײַן שווער האָט מיר געמוסרט — דער פֿאָטער פֿון מײַן פּלוניתטע — וועלכער האָט מיר אַ מאָל געפֿרעגט: „דו פֿאַרנעמסט זיך דאָך מיט ייִדישער ליטעראַטור, צי האָסטו ווען עס איז געליינט די הומאָרעסקעס פֿון דער טונקעלער?”. דאָס איז געשען בערך סוף 70קער יאָרן, אַ קורצע צײַט איידער מיר זײַנען אַוועקגעפֿאָרן מיט אונדזערע צוויי קינדער אויף אַ יאָר אורלויב אין ניו־יאָרק.

אין דער זעלבער צײַט האָט דער באַוווּסטער היסטאָריקער פּראָפֿעסאָר חיים בײַנאַרט מיר צוגערופֿן צו זיך און געזאָגט: „הער זיך אײַן, דו פֿאַרנעמסט זיך מיט ייִדישער ליטעראַטור, דו מוזסט פֿאָרשן די שריפֿטן פֿון דער טונקעלער”, און ער האָט גענומען דעקלאַמירן אויף ייִדיש אויף אויסנווייניק יוסף טונקלס געגראַנטע הומאָרעסקע „געסט”. אין דער זעלבער צײַט, ווען איך האָב געאַרבעט אין מפעל־מענדעלע אויפֿן דריטן שטאָק פֿון דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין ירושלים, פֿלעג איך זיך טרעפֿן אַלע טאָג מיט ר׳ שמואל אשכנזי, דער בעל אוצר ראשי תבות, וואָס האָט אין נעבנדיקן צימער געאַרבעט אין העברעיִשן מפעל הביבליוגרפיה. ווען ער האָט זיך דערוווּסט אַז איך גיי פֿאָרשן די שריפֿטן פֿון דער טונקעלער, האָט ער געעפֿנט אַ שופֿלאָד אין זײַן שרײַבטיש און אַרויסגענומען אַ רשימה, אַ ביבליאָגראַפֿישע רשימה, פֿון די ביכער וואָס דער טונקעלער האָט אָפּגעדרוקט.

מיט אַ מאָל האָב איך פֿאַרשטאַנען אַז סײַ ר׳ שמואל אשכנזי, אַ חרדישער ייִד פֿון מאָה־שערים, סײַ פּראָפֿעסאָר חיים בײַנאַרט, אַ געבוירענער אין ריגע און סײַ מײַן פֿרויס פֿאָטער, מײַן שווער, אַ וואָל־סוחר, אַ געבוירענער אין אוקראַיִנע — אַלע אָט די פֿאַרשיידענע רעפּרעזענטאַנטן פֿון ייִדישן פֿאָלק האָבן געליינט די שריפֿטן פֿון דער טונקעלער אין דער ייִדישער פּרעסע צווישן ביידע וועלט־מלחמות אין מיזרח־אייראָפּע. די שריפֿטן פֿון דער טונקעלער האָבן זיך געדרוקט אין דער ייִדישער פּרעסע כּמעט טאָג־טעגלעך זינט 1911 און ביז דעם אויסברוך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה אין סעפּטעמבער 1939. עס איז מיר געוואָרן קלאָר אַז דעם טונקעלער האָבן געלייענט ייִדן אָן אויסנאַם, צי זיי זײַנען רעליגיעז געשטימט אָדער פֿרײַ אין זייער גלויבן, אָדער סתּם ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר. איך האָב באַשלאָסן, ווען מיר זײַנען אַוועקגעפֿאָרן קיין ניו־יאָרק, אַז איך וועל אָנהייבן צונויפֿקלײַבן און איבערליינען 32 ביכער וואָס דער טונקעלער האָט אָפּגעדרוקט און זען וואָס מע קען טאָן מיט דעם.

אין דער פֿינפֿטער סטאַנציע, ווען איך מיט מײַן קליינער משפּחה זײַנען געווען אין ניו־יאָרק, אין ייִוואָ אינסטיטוט, האָב איך אָנגעהויבן לייענען זײַנע ביכער. איך האָב אויך אַרײַנגעקוקט אין די צײַטונגען. דעמאָלט פֿלעג איך זונטיק איבערלייענען און איבערזעצן אויף העברעיִש פֿאַר מײַנע קינדער און פֿאַר מײַן פּלוניתטע, יענע הומאָרעסקעס פֿון דער טונקעלער, וואָס האָבן מיר אויסגעזען גענוג אַקטועל און אַמבעסטן אינטערעסאַנט. און אָט דעם מעמד מוז איך דאָ באַשרײַבן כּדי דער לייענער זאָל פֿאַרשטיין אויף וויפֿל דער הומאָריסטישער שאָק, דער הומאָריסטישער עפֿעקט פֿון דעם טונקעלערס הומאָר האָט געהאַט אַ השפּעה אויף אונדזער גאַנצער קליינער משפּחה אין די זונטיק־פֿרימאָרגנס — איך, טובֿה, אלישבֿע און שמוליק.