דער ייִדישער קאַרדינאַל

The Jewish Cardinal

אַן עפּיזאָד פֿונעם פֿילם The Jewish Cardinal
אַן עפּיזאָד פֿונעם פֿילם The Jewish Cardinal

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published April 25, 2014, issue of May 23, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

איך געדענק אַפֿילו די צײַט ווען דער ראַבײַ אַבֿי ווײַס האָט זיך צוגעבונדן מיט אַן אײַזערנער קייט צום טויער פֿון אוישוויץ פֿאַר דער וועלט צו זען וואָס די פּאָליאַקן טוען אָפּ מיטן ייִדישן אומגליק, אַזוי לאַנג און אַזוי ברייט ביז ער האָט באַקומען אַ האַרץ־שלאַק. און די וועלט האָט געשוויגן. געלויבט צו גאָט אַז ראַבײַ ווײַס לעבט און פֿירט עד־היום אָן מיט אַ ריזיקער שול בײַ אונדז אין ריווערדייל, ניו־יאָרק.

די סצענעס ווו לוסטיגער איז אַ גאַנצער קאָך־לעפֿל אין דער געזעלשאַפֿט פֿון די גלחים און קאַרדינאַלן, האַלט אין איין אויפֿמערקזאַם מאַכן אויפֿן פֿאַקט אַז ער איז אַ ייִד, און כּסדר דערמאָנען, אַז יעזוס האָט אָפּגעשטאַמט פֿון אחינו בני ישראל.

דאָס האָט מיך דערמאָנט אין אַן אַנדער שמד, און דאָס מאָל אין (גבֿריאל) גאַבי ווײַנרײַכן, דעם ייִנגסטן זון פֿון מאַקס ווײַנרײַכן, דעם באַרימטן ייִדישן וויסנשאַפֿטלער און לינגוויסט. אגבֿ, גאַבי איז געוואָרן אַ גלח.

האָט זיך אַנטפּלעקט פֿאַר מיר אַ בילד פֿון צוויי נישט קיין סטאַבילע מענטשן, אהרן לוסטיגער — אַ פֿאַרלוירענע נשמה, און גאַבי ווײַנרײַך — אַ גילגול פֿון אַ מענטשן; ביידע האָבן געלעכצט נאָך רום, נאָך אַנערקענונג, נאָך געהעריקער אָפּשאַצונג, וואָס האָט זיי אויסגעפֿעלט אין דער היים. און די קריסטלעכע וועלט האָט זיי אָנגענומען באהבֿה, מיט גרויס פּאַראַד און אַנערקענונג. ביידע האָבן גענאָסן גרויס רום און וואַרעמקייט, די אויפֿנאַמעס, דעם כּבֿוד, די ליבשאַפֿט, שוין אָפּגערעדט פֿון געפֿינען זיך אין אַ קרײַז פֿון פֿאַרגעטערונג. בײַ די גויים אַרײַנצוכאַפּן אַ ייִדישע נשמה אין זייער נעץ איז אַ גרויס געווינס.

דער פֿילם האָט לוסטיגערן רעהאַביליטירט, אים געשענקט אַ סך ייִדישן גײַסט אין קאַמף קעגן ייִדן־האַס מצד די פּאָליאַקן. דער פֿראַנצויזישער פֿילם ווערט געוויזן מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך. עס איז אַ מוסטערהאַפֿטער פֿילם, סײַ דער סוזשעט, סײַ די רעזשי, די פֿאָטאָגראַפֿיע, שוין אָפּגערעדט פֿון די אַקטיאָרן, ממש גראַנדיעזע קינסטלער.

איך האָב אַמאָל איבערגעלעבט אַ צוזאַמעשטויס, אין די שפּעטע אַכציקער יאָרן, מיט אַ יונגן פּאָליאַק אויף אַן עראָפּלאַן, וואָס האָט זיך צוריקגעקערט פֿון וואַרשע קיין ניו־יאָרק. איך בין געזעסן מיט אונדזער חבֿרה יונגע ייִדישע אַקטיאָרן און באַמערקט ווי אַ יונגערמאַן וועלכער איז געזעסן מיט אַ פּאָר רײען אונטער מיר, נעמט נישט אַראָפּ קיין אויג פֿון מיר.

עס גייט אַדורך אַ שעה און צוויי, יענער ווערט נישט מיד און מיך כאַפּט אָן אַ נײַגעריקײט. גיי איך צו צו אים און פֿרעג:

„מעג איך וויסן אין וואָס דאָ האַנדלט זיך?‟

מאַכט דער פּוילישער יונגערמאַן: „איר זײַט אַ ייִדישע!‟

זאָג איך אים: „פֿון וואַנען ווייסטו?‟