געשיכטע

דער מבול און קאַפּיטאַליזם

Deluge and Capitalism

פֿון יואל מאַטוועיעוו

דער ערשטער מײַ, 2014. די דעמאָנסטראַציע אין ניו־יאָרק איז הײַיאָר געווען גאָר אַ שוואַכע; ס׳זעט אויס, אַז דער עולם האָט מורא געהאַט פֿאַרן מעגלעכן רעגן; מיט אַ טאָג פֿריִער, איז די שטאָט געווען ממש פֿאַרפֿלייצט; לעבן מײַן דירה האָט זיך צעגאָסן אַ גאַנצער טײַך כּמעט ביז די קני. דער ערשטער מײַ איז אָבער געווען אַ זוניקער.

אַ טייל בעלי־בתּישע מענטשן באַטראַכטן גאַסן־פּראָטעסטן ווי אַ פּרעלודיע צו אַ מסוכּנעם רעוואָלוציאָנערן „מבול‟, און האָבן אַפֿילו מורא צו שמועסן בכלל מיט די דעמאָנסטראַנטן. דאָס האָט מיר דערמאָנט אין אַ טשיקאַווע געפֿינס אויף דער באַקאַנטער וועבזײַט Hebrewbooks.org — בלי־שום־ספֿק, איינער פֿון די בעסטע ייִדישע אינטערנעץ־רעסורסן, וווּ מע קאָן אַראָפּלאָדן אומזיסט מער ווי 51,000 ספֿרים און כּלערליי אַנדערע מאַטעריאַלן, אַרײַנגערעכנט זעלטענע משׂכּילישע און וועלטלעכע ייִדישע ביכער. נישט לאַנג צוריק, האָב איך דאָרטן געטראָפֿן אַ בוך מיטן נאָמען „הימל־רעוואָלוציע‟, אַרויסגעגעבן אין וואַרשע, אינעם יאָר 1923.

דער מחבר, הרבֿ אליהו־דוד האַלפּערין, שרײַבט אין גאָר אַן אויסטערלישן סטיל; זײַן בוך זעט אויס ווי אַ זאַמלונג פֿון צעשויבערטע פּערזענטלעכע באַמערקונגען. די סאַמע ערשטע זײַט הייבט זיך אָן מיט אַ קליינעם עסיי, וואָס הייסט „אַן אַלגעמיינער סטרײַק‟. דער מחבר שרײַבט, אַז דער דור־המבול האָט געוואָלט מאַכן אַ רעוואָלוציע, אָבער דער רבונו־של־עולם האָט עס נישט געלאָזט. „דער באַשעפֿער, דער וועלט־פֿאַבריקאַנט, מיט אים סטרײַקט מען ניט‟. ווײַטער דערציילט ער אַ מעשׂה וועגן אַ גבֿיר, וואָס אין זײַן טיר האָט בײַנאַכט אָנגעקלונגען אַן אָרעמאַן, וועלכער האָט געטענהט, אַז זײַן משפּחה איז נאַקעט און הונגעריק. דער בעל־הבית האָט זיך אָפּגעזאָגט צו עפֿענען. גוואַלד, טענהט האַלפּערין, ווי קאָן מען האָבן אַזאַ משוגענע חוצפּה — צו בעטן אַ נדבֿה אינמיטן דער נאַכט בײַ אַזאַ פֿײַנעם ייִד? און פֿאַרוואָס זענען זײַנע לאַקייען (באַדינער) נישט צוגעקומען צו דער טיר? דער מחבר חזרט ווידער איבער, אַז „דער באַשעפֿער אָבער, דער וועלט־פֿאַבריקאַנט און אייגנטימער פֿון דער ערשטער וועלט־פֿירמע — זײַנע דינער שטרײַקן ניט‟.

אַזעלכע געדאַנקען האָב איך זיך נישט געריכט צו געפֿינען בײַ אַ מחבר, וואָס האַלט זיך פֿאַר אַ תּלמיד־חכם. זאָל ער זײַן אַ סאָציאַליסט צי נישט, לייקנט ער דאָך אָפּ די יסודותדיקע ייִדישע ווערטן פֿון צדקה און חסד. דאָס שילדערן דעם אייבערשטן אַליין ווי אַ מוסטער פֿון אַ „געראָטענעם‟ אַלמעכטיקן קאַפּיטאַליסט שמעקט מיט אַ היפּשן שטיק עבֿודה־זרה.

להיפּוך צו האַלפּערינס טענות, האָבן אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט אַ גאַנצע ריי רבנים — אַרײַנגערעכנט אַ ריי באַרימטע וועלט־גאונים — דווקא יאָ געשטיצט פֿאַרשיידענע לינקע שיטות און באַוועגונגען. אַדרבה, האַלפּערינס בוך איז בעצם אַ ביטערער קלאָג קעגן די רעוואָלוציאָנעלע ווינטן, וואָס האָבן דעמאָלט געבלאָזן אויף דער ייִדישער גאַס.

ווען איך האָט איבערגעלייענט האַלפּערינס פֿאַרגלײַך, האָב איך באַמערקט, אַז כ׳האָב תּמיד באַטראַכט דעם מבול דווקא ווי אַ שטראָף פֿאַר קאַפּיטאַליזם. „ותּמלא האָרץ חמס‟ — און די וועלט האָט זיך אָנגעפֿילט מיט רויבערײַ. דער מדרש דערקלערט, אַז די מאַכטהאָבער פֿון יענער תּקופֿה האָבן געמיינט, אַז זיי מעגן באַרויבן און פֿאַרגוואַלדיקן די אָרעמע און שוואַכע; האָבן זיי מיט זייערע מעשׂים צעשאָקלט די סאַמע יסודות פֿון דער נאַטור און אַרויסגערופֿן אַ גלאָבאַלע קאַטאַסטראָפֿע.

לעצטנס, האָב איך געפֿונען אַ באַקאַנטן מחבר, אויך אויף „היברובוקס‟, וועלכער האָט טאַקע אָפּגעטײַטש די מעשׂה מיטן מבול אויף אַזאַ אופֿן: הרבֿ משה־אַבֿיגדור עמיאל (1882־1946), דער אַמאָליקער הויפּט־רבֿ פֿון תּל־אָבֿיבֿ. ס׳רובֿ זײַנע ווערק קאָן מען געפֿינען אין דער דאָזיקער אינטערנעץ־ביבליאָטעק.