דאָס הייסט דעמאָקראַטיע?

You Call This Democracy?

„די קאָנפֿערענץ פֿון פּרעזידענטן פֿון גרױסע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס‟ רעפּרעזענטירט די אַמעריקאַנער ייִדישע קהילה פֿאַר דער אַמעריקאַנער רעגירונג. אָבער דינט די אָרגאַניזאַציע טאַקע די אינטערעסן פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן? אויפֿן בילד: דער שעף פֿונעם ייִדישן „פּרעזידענטן־קלוב‟, מאַלקאָלם האָנלײַן (לינקס) מיט כוש כאָקסי, דער וויצע־פּרעזידענט פֿון טערקײַ (רעכטס), און מײַראָן בריליאַנט, אַ הויכער באַאַמטער פֿונעם אַמעריקאַנער האַנדל־קאַמער
Courtesy of conferenceofpresidents.org
„די קאָנפֿערענץ פֿון פּרעזידענטן פֿון גרױסע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס‟ רעפּרעזענטירט די אַמעריקאַנער ייִדישע קהילה פֿאַר דער אַמעריקאַנער רעגירונג. אָבער דינט די אָרגאַניזאַציע טאַקע די אינטערעסן פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן? אויפֿן בילד: דער שעף פֿונעם ייִדישן „פּרעזידענטן־קלוב‟, מאַלקאָלם האָנלײַן (לינקס) מיט כוש כאָקסי, דער וויצע־פּרעזידענט פֿון טערקײַ (רעכטס), און מײַראָן בריליאַנט, אַ הויכער באַאַמטער פֿונעם אַמעריקאַנער האַנדל־קאַמער

פֿון ד״ר שלמה גאָלדמאַן

Published June 10, 2014, issue of July 04, 2014.

װי באַקאַנט, איז די דעבאַטע אױסגעבראָכן װי אַ רעזולטאַט פֿון אַ באַשלוס נישט צו באַװיליקן די אַפּליקאַציע אױף מיטגלידערשאַפֿט מצד אַ גרױסער ייִדישער אָרגאַניזאַציע (J. Street). דער מחבר װיל אין די קומענדיקע שורות באַהאַנדלען דעם ענין אין ליכט פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדישער אַלײן־פֿאַרװאַלטונג אין משך פֿון דורות — פֿון גלות־בבֿל ביז צו דעם פּרעזידענטן־קלוב אין אַמעריקע.

פֿון אוראַלטע צײַטן ביז הײַנט האָבן די ייִדן אין אַלע לענדער און קאָנטינענטן אָרגאַניזירט זײער קהליש לעבן אין הסכּם מיט זײערע רעליגיעז־קולטורעלע נױטן. דאָס האָט אױך אײַנגעשלאָסן די באַפֿרידיקונג פֿון סאָציאַלע נױטן, װאָס האָבן געפֿאָדערט אַ נעץ פֿון פֿאַרשײדענע סטרוקטורן און אָרגאַניזאַציעס.

אײדער מיר װעלן געבן אַ קורצן היסטאָרישן איבערבליק װעגן די פֿאַרשײדענע פֿאָרמען פֿון ייִדישער אַלײן־פֿאַרװאַלטונג איז נײטיק צו פֿאַרשטײן, אַז ייִדישע אײגנאַרטיקײט און יחידי־סגולהדיקײט זײַנען געװען און פֿאַרבליבן ביז הײַנט צו טאָג די הױפּט־סיבות פֿאַר אַזאַ קהלישער סטרוקטור. היסטאָריקער און לינגװיסטן פֿאַרענטפֿערן אױך די קשיא בנוגע ייִדישע לשונות, אַחוץ לשון־קודש. פֿאַרװאָס האָבן די אַשכּנזישע ייִדן פּשוט באַשאַפֿן ייִדיש, און די ספֿרדים — לאַדינאָ? דער ענטפֿער איז, אַז די לשונות און קולטורן פֿון די פֿעלקער װוּהין ייִדן האָבן דערגרײכט, זײַנען געװען צו פּרימיטיװ, בכדי צו באַפֿרידיקן די רעליגיעז־קולטורעלע נױטן פֿון דעם ייִד.

אָן אַרײַנצונעמען דעם שלל פֿון לשון־קודשדיקע װערטער, אױסדרוקן און באַגריפֿן אין די דיאַלעקטן פֿון דער סבֿיבֿה, װוּ ער האָט געלעבט, װאָלט דער ייִד פּשוט ניט געקענט גײַסטיק אָטעמען. דער ייִד, װאָס האָט געמאַכט זײַנע ערשטע שריט אױפֿן אײראָפּעיִשן קאָנטינענט, איז קולטורעל אַריבערגעשטיגן זײַן פּרימיטיװן גאַסטגעבער און דעריבער געמוזט אױפֿבױען אַ ראַם, װאָס װעט אים דערמעגלעכן אָנצוהאַלטן זײַן ייִדישקײט. דאָ געפֿינען מיר די שפּורן, די הױפּט־סיבות פֿאַר ייִדישער רעליגיעז־קולטורעלער אױטאָנאָמיע. די אױטאָנאָמיע האָט אין משך פֿון דורות אָנגענומען פֿאַרשײדענע פֿאָרמען און דערגאַנגען צו דער מדרגה פֿון „אַ שטאַט אינערהאַלב אַ שטאַט‟.

שױן אין גלות־בבֿל געפֿינען מיר די גרונט־פֿאָרם, דעם פּראָטאָטיפּ פֿון זעלבסט־פֿאַרװאַלטונג. די בבֿלים און שפּעטער די פּערסן האָבן באַשטימט דעם „עקזיליאַרך‟, דאָס הייסט, דעם ראָש פֿון גלות. ביז צום צענטן יאָרהונדערט איז דאָס געװען אַן אָפּשטאַמיקער פֿון דער קעניגלעכער פֿאַמיליע פֿון דוד המלך. היסטאָריקער װײַזן אָן, אַז בעצם האָט דאָס מלכות בית־דוד עקזיסטירט כּמעט צװײ טױזנט יאָר. דער עקזיליאַרך האָט געהערשט איבער די ייִדישע קהילות און האָט געהאַט דעם סטאַטוס פֿון אַ „װיצע־קעניג‟. ער איז געשטאַנען בראָש פֿון דעם אינערלעכן מלוכה־אַפּאַראַט, װאָס האָט אײַנגעשלאָסן דאָס געריכט־װעזן, אױפֿמאָנונג פֿון מלוכה־שטײַערן און פֿאַרװאַלטונג פֿון די בתּי־תּפֿילה, בתּי־מדרש, בית־עלמינס און ישיבֿות.