פֿון שטעטל צו אַוואַנגאַרד

From Shtetl to Avant-Garde

פֿון רעכטס: באָריס סאַנדלער און לעװ בערינסקי
פֿון רעכטס: באָריס סאַנדלער און לעװ בערינסקי

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published December 07, 2014, issue of January 02, 2015.

פֿון די הונדערטער נאַציאָנאַלע ליטעראַטורן, װעלכע זײַנען אױפֿגעקומען אין 19טן יאָרהונדערט, איז שװער צו געפֿינען אַ ליטעראַטור, װעלכע איז אַזױ אימפּעטיק אַרױף אױפֿן ליטעראַרישן אָלימפּ, װי דאָס האָט געטאָן די ייִדישע ליטעראַטור; און פֿון דער צװײטער זײַט, איז ניטאָ קײן אײן נאַציאָנאַלע ליטעראַטור אױף דער װעלט, אַחוץ דער ייִדישער, װעלכע איז אַזױ שנעל און אומגעריכט אומגעקומען געװאָרן.

די געשיכטע, װי באַװוּסט, שפּילט אַ מאָל אָפּ אומפֿאָרויסזעעוודיקע שפּיצלעך; און גלײַך מיט דעם האָט מען געקענט פֿאָרױסזען, אַז די הײסע ליבע צום געדרוקטן װאָרט, צום בוך, װעלכע האָט שטענדיק פֿאַרמאָגט אין זײַן האַרצן דאָס ייִדישע פֿאָלק, װעט אױב ניט הײַנט, טאָ מאָרגן זיך אױסצײכענען אין אַן עמאָציאָנאַלן מאַסנװײַזן שעפֿערישן „אױפֿרײַס‟. אין פֿיזיק רופֿט מען דאָס אָן — אַן עפֿעקט פֿון דער אָנגעצױגענער פּרוזשינע, אָדער אײַנגעפּרעסטער ענערגיע.

פּונקט אַזױ איז דאָס געשען מיט דער ייִדישער קינסטלערישער ליטעראַטור. װאָס מער בירגערלעכע רעכט האָט באַקומען דאָס ייִדישע פֿאָלק, אַלץ שנעלער און ברײטער האָט זיך אַנטװיקלט די ייִדישע ליטעראַטור. אין אונטערשײד פֿון די אַנדערע נאַציאָנאַלע ליטעראַטורן, האָט די ייִדישע קײן מאָל ניט געהאַט קײן מלוכישע גרענעצן און איז געװען קלאָר און פֿאַרשטענדלעך דעם ייִדישן לײענער סײַ אין פֿראַנקרײַך, סײַ אין אַרגענטינע און סײַ אין אוגאַנדע; די ייִדישע ליטעראַטור האָט זיך ניט גענײטיקט אין אַ טאָלמאַטש.

דעם אוניקאַלן, ממש אינטערנאַציאָנאַלן סעמאַנטישן אוצר, װעלכן עס פֿאַרמאָגט ייִדיש, קען מען פֿאַרגלײַכן מיט דער הײַנטצײַטיקער קיבערנעטישער סעמאַנטיק. זי װײסט ניט פֿון קײן שפּראַך־און מלוכה־גרענעצן. ס’פֿאַרשטײט זיך, אַז אױך ענגליש, שפּאַניש, פֿראַנצײזיש און פּאָרטוגעזיש האָבן „פֿאַרכאַפּט‟ לענדער און קאָנטינענטן, אָבער אין אונטערשײד צו די־אָ גרױסע שפּראַכן, איז ייִדיש קײן מאָל ניט געװען קײן שפּראַך פֿון די „פֿאַרכאַפּערס און אונטערדריקערס‟, נאָר אַ רײנער קאָמוניקאַציע־מיטל.

הײַנט, װען מיר שטײען אױפֿן שװעל פֿונעם שטילן אומקום פֿון דער פּראָפֿעסיאָנעלער ייִדישער ליטעראַטור, איז זײער אינטערעסאַנט און װיכטיק די מײנונג פֿון די פּראָפֿעסיאָנעלע ליטעראַטור־קריטיקער, װעלכע זײַנען גוט באַקאַנט מיט די אַנטװיקלונגס־טענדענצן סײַ פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור און סײַ מיט די אַנדערע נאַציאָנאַלע ליטעראַטורן. צוליב די אָביעקטיװע היסטאָרישע סיבות, איז דער ייִדישער „פֿאָרװערטס‟ הײַנט די אײנציקע טעגלעכע צײַטשריפֿט, װעלכע באַקענט דעם לײענער מיט נײַע ביכער, װעלכע זײַנען אַזױ צי אַנדערש פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער טעמאַטיק.