די קוואַלן פֿון דער מאַמעס „מאַמע־לשון‟

How Yiddish Came to Be Called “Mame-Loshn”


פֿון משה לעמסטער

Published December 18, 2014, issue of January 02, 2015.

יעדן שבת פֿלעג איך לויפֿן
דאָרט מיט דער תּחינה גלײַך,
צו זיצן אונטער דעם גרינעם ביימעלע,
לייענען בײַ דעם טײַך…
(פֿון „מײַן שטעטעלע בעלץ‟)

אויך בײַ אַנדערע פֿעלקער געפֿינען מיר דעם באַגריף „מאַמע־לשון‟. צום בײַשפּיל בײַ די דײַטשן: muttersprache; בײַ די רומענער: limba materna, אויף ענגליש: tongue mother. דאָך בײַ די ייִדן, וועלכע האָבן אין זייער געשיכטע געהאַט עטלעכע שפּראַכן, איז „מאַמע־לשון‟ געוואָרן דער סינאָנים פֿון דער שפּראַך — ייִדיש, אויף וועלכער עס האָבן גערעדט די ייִדישע מאַמעס אין גלות, אויף וועלכער זיי האָבן געזונגען זייערע וויגלידער, גערעדט צו גאָט בײַם בענטשן ליכט…

מיר וואָלטן געקענט אויך ווי די דײַטשן זאָגן — מוטערשפּראַך. דאָך גיט צו דאָס לשון־קודשדיקע וואָרט „לשון‟ צו דעם באַגריף „מאַמע־לשון‟ אי הייליקייט, אי היימישע וואַרעמקייט, אי פֿאָלקסטימלעכקייט. אַ באַזונדערן טעם האָט דער באַגריף בײַ די בעסאַראַבער און דרום־אוקראַיִנישע ייִדן וועלכע זאָגן: „מאָמע־לשון‟.

די ייִדישע פֿרוי האָט געשעפּט איר לשון פֿון עטלעכע קוואַלן. דער ערשטער זענען געווען די תּחינות — די ספּעציעלע תּפֿילות, געשריבן אין ייִדיש פֿאַר פֿרויען.

אין חיים גראַדעס בוך „דער שטומער מנין‟, אין דער דערציילונג „די זאָגערקע‟, לייענען מיר: „רעכיל, די טויבע זאָגערקע, דערציילט ווײַטער מיט אַ ניגון פֿון אַ ווײַבערשער תּחינה…‟ און נאָך: „…גייט אים די זאָגערקע נאָך און זינגט אויף איר תּחינה־לשון…‟ יחיאל שרײַבמאַן האָט געשריבן וועגן זײַן מאַמען: „זי לייענט מיט אַ שעפּטש, פֿרום, תּחינהדיק‟. איך וויל דערמאָנען, אַז די ערשטע תּחינות־זאַמלונג איז געדרוקט געוואָרן נאָך אין 1609, מיט 405 יאָר צוריק. אינטערעסאַנט איז, אַז צווישן די צונויפֿשטעלערס פֿון די תּחינות זענען אויך געווען אַ צוויי צענדליק פֿרויען.

אַן אַנדער קוואַל פֿון מאַמע־לשון איז די צאינה־וראינה, צי טײַטש־חומש, וואָס די פֿרויען פֿלעגן לייענען שבת נאָכן עסן. ווען אַ ייִדישע טאָכטער האָט חתונה געהאַט, פֿלעג זי באַקומען ווי אַ מתּנה אַ צאינה־וראינה. דער מחבר פֿון צאינה־וראינה, וועלכע איז געווען געדרוקט אין סוף 15־טן י”ה, איז געווען רבי יעקבֿ בן יצחק אַשכּנזי פֿון יאַנאָוו. אין אָנהייב פֿון דעם ספֿר ווערט געבראַכט דער פּסוק פֿון „שיר־השירים‟ ג’ — „צאינה־וראינה בנות ציון‟ (גייט אַרויס און זעט, טעכטער פֿון ציון).

בײַ יאַנקל יאַקיר, אין דער דערציילונג „דעם זיידנס ברונעם‟, לייענען מיר: „דאָס מאָל, אַז די באָבע האָט פֿאַרדערעט צו אים דעם טשיפּיק אירן, איז איר אויסגעקומען דער זיידע נאָך העכער פֿון דעם עוג־מלך־הבשן — פֿון איר טײַטש־חומש‟.