לאַנגע געשיכטע פֿון אַטאָם־פֿיזיק

Long History of Atomic Physics

אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען
אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 23, 2015, issue of February 23, 2015.

נישט לאַנג צוריק, האָט דער עסטרײַכישער רעזשיסאָר אַנדרעאַס זולצער איבערגעגעבן, אַז זײַן עקספּעדיציע האָט אַנטדעקט אַ געהיימע לאַבאָראַטאָריע, וווּ די נאַצי־וויסנשאַפֿטלער האָבן געפּרוּווט צו שאַפֿן אַן אָטאָם־באָמבע. אין דער פּרעסע האָבן זיך פֿאַרשפּרייט נײַעס־אַרטיקלען וועגן דעם מיט די שרעקעדיקע סענסאַציאָנעלע אַדיעקטיוון „אַטאָמישער‟ און „נוקלעאַרער‟.

פֿאַר אַ סך מענטשן, אַסאָציִיִרן זיך די דאָזיקע ווערטער טאַקע מיט באָמבעס און אַנדערע סכּנותדיקע טעכנאָלאָגיעס. די באַקאַנטע מעדיצינישע פּראָצעדור MRI, וואָס דערמעגלעכט אַרײַנצוקוקן אין די אינערלעכע אבֿרים פֿונעם מענטשלעכן גוף, האָט לכתּחילה געהייסן NMR אָדער NMRI — „נוקלעאַרער מאַגנעטישער רעזאָנאַנס‟. שפּעטער האָט מען אָבער פֿאַרקירצט די ראָשי־תּיבֿות, כּדי די פּאַציענטן זאָלן זיך נישט איבערשרעקן.

דעם עצם־עפֿעקט פֿונעם נוקלעאַרן מאַגנעטישן רעזאָנאַנס האָט אינעם יאָר 1938 באַשריבן דער אַמעריקאַנער פֿיזיקער איסידאָר־יצחק רבי, אַ געבוירענער אינעם באַקאַנטן גאַליציאַנער שטעטל רימענעוו, דעמאָלט אַ טייל פֿון דער עסטרײַך־אונגערישער אימפּעריע. שפּעטער האָט זײַן טראַדיציאָנעלע ייִדישע משפּחה זיך באַזעצט אינעם נידער־מיזרחדיקן טייל פֿון מאַנהעטן. דער דאָזיקער פֿיזיקער איז געווען איינער פֿון די נאָבעל־לאַורעאַטן, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה; די בכּבֿודיקע פּרעמיע האָט ער באַקומען אין 1944.

רבי האָט דורכגעפֿירט זײַן פֿאָרשונג אויפֿן סמך פֿון צוויי דײַטשישע וויסנשאַפֿטלער, אָטאָ שטערן און וואַלטער גערלאַך, ווי אַ המשך פֿון זייערע פֿריִערדיקע עקספּערימענטן פֿון 1922. שטערן האָט געוווּנען אַ נאָבעל־פּרעמיע אינעם יאָר 1943. זײַענדיק אַ ייִד, איז ער אַנטלאָפֿן פֿון די נאַציס קיין אַמעריקע. ווען מע האָט צוגעטיילט דעם גרויסן פּריז, האָט זײַן קאָלעגע, גערלאַך, ווײַטער געפֿירט פֿאָרשונגען אינעם „דריטן רײַך‟.

אין די 1960ער און 1970ער יאָרן האָבן די וויסנשאַפֿטלער אין אַמעריקע און אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד צוגעטראַכט, ווי אַזוי מע קאָן אַרײַנקוקן אין דער אינערלעכער סטרוקטור פֿון אַן אָביעקט מיט דער הילף פֿונעם נוקלעאַרן רעזאָנאַנס־עפֿעקט. די טיפֿע פֿאַרבינדונגען צווישן דער דײַטשישער, אַמעריקאַנער און סאָוועטישער וויסנשאַפֿט אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט איז אַ ברייטע טעמע, וואָס לייענט זיך ווי אַ שפּאַנענדיקער דעטעקטיוו מיט געהיימע לאַבאָראַטאָריעס און שפּיאָנען. די נוקלעאַרע מאַגנעטישע טאָמאָגראַפֿיע האָט אָבער גאָרנישט צו טאָן מיט די באָמבעס און סכּנותדיקע ראַדיאָ־אַקטיווע מאַטעריאַלן.

יעדער גשמיותדיקער חפֿץ, אַרײַנגערעכנט דעם מענטשלעכן גוף, באַשטייט פֿון אַטאָמען, יעדער אַטאָם — פֿונעם יאָדער און עלעקטראָנען, יעדער אַטאָמישער יאָדער — פֿון קלענערע טיילעכלעך, נוקלאָנען, און יעדער נוקלאָן — פֿון דרײַ קוואַרקן.