לאַנגע געשיכטע פֿון אַטאָם־פֿיזיק

Long History of Atomic Physics

אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען
אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 23, 2015, issue of February 23, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

ווען די אַטאָמען געפֿינען זיך אין אַ שטאַרק מאַגטעניש פֿעלד, הייבן אָן זייערע יאָדערס „זיך דרייען‟ אין אַ געוויסער באַשטימטער ריכטונג. אויב מע „צעשאָקלט‟ זיי דערנאָך מיט ראַדיאָ־כוואַליעס פֿון אַ געוויסער רעזאָנאַנס־פֿרעקווענץ, לאָזן זיי אַרויס ראַדיאָ־סיגנאַלן. קורץ געזאָגט, ס׳ווערט אין דער מעדיצינישער טאָמאָגראַפֿיע אויסגענוצט דער פֿאַקט, וואָס אַ מענטש באַשטייט פֿון אַטאָמען, און יעדער אַטאָמישער יאָדער פֿירט זיך אויף ווי אַ פּיצל־קליינער מאַנגעט.

דאָס איז ווײַט נישט דער איינציקער בײַשפּיל, וואָס ווײַזט, אַז די אַסאָציאַציע פֿון אַטאָם־פֿיזיק מיטן שרעקלעכן געווער און סכּנותדיקע מאַטעריאַלן איז אַ פֿאַלשער סטערעאָטיפּ. אַדרבה, די לאַנגע געשיכטע פֿון אַטאָם־טעאָריע, ווי אַ טעאָרעטישע שיטה, איז אַ בײַשפּיל פֿון אַ 2,000־יאָריקן פֿרידלעכן קולטור־סינטעז.

דער גריכישער פֿילאָסאָף לעווקיפּ, וועלכער האָט מיט איבער 2,400 יאָר צוריק אויסגעאַרבעט אַן אַטאָם־טעאָריע
דער גריכישער פֿילאָסאָף לעווקיפּ, וועלכער האָט מיט איבער 2,400 יאָר צוריק אויסגעאַרבעט אַן אַטאָם־טעאָריע

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די ווערטער „אַטאָם‟ און „טאָמאָגראַפֿיע‟ שטאַמען פֿונעם זעלבן גריכישן שורש, וואָס מיינט „צעטיילן‟. דער גריכישער פֿילאָסאָף לעווקיפּ און זײַן תּלמיד דעמאָקריט האָבן מיט 2,400 יאָר צוריק אויסגעאַרבעט אַ טעאָריע, לויט וועלכער אַלץ אין דער וועלט באַשטייט פֿון קליינע עלעמענטן, וואָס מע קאָן זיי נישט צעטיילן אָדער צעברעכן. אַן ענלעכע שיטה איז געווען דעמאָלט אויך באַקאַנט אין אינדיע; אין דער קלאַסישער הינדו־פּאָעמע „בהאַגאַוואַד־גיטאַ‟ שטייט געשריבן, אַז דער געטלעכער כּוח איז „קלענער ווי אַן אַטאָם‟ — טיפֿער ווי גשמיות, אָבער קאָנטראָלירט יעדן פּרט פֿון דער מאַטעריע. אויף סאַנסקריט הייסט אַן אַטאָם „אַנאָר‟.

ביזן 17טן יאָרהונדערט, איז דער ענין פֿון אַטאָמען געבליבן בלויז אַ טעאָרעטישער געדאַנק, אָפֿט באַגלייט טאַקע מיט דיסקוסיעס וועגן השגחה־פּרטית און אַנדערע גײַסטיקע טעמעס. אַזעלכע באַרימטע וויסנשאַפֿטלער, ווי ניוטאָן און ראָבערט בויל, האָבן באַמערקט, אַז אויפֿן סמך פֿון פֿאַרשיידענע כעמישע און פֿיזישע עקספּערימענטן שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז די גשמיותדיקע אָביעקטן באַשטייען פֿון קליינע יסודותדיקע קערפּערלעך.

ס׳איז פּאַראַדאָקסאַל, אַז ס׳איז מעגלעך הײַנט צו שאַפֿן אַ נוקלעאַרע באָמבע דווקא צוליב דעם, וואָס אינעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט האָט מען אַנטדעקט, אַז די אַטאָמען קומען, אין דער אמתן, דווקא אין סתּירה מיטן אַלטן גריכישן באַדײַט פֿונעם וואָרט. מע קאָן זיי יאָ בכּיוון צעטיילן און צעברעכן, אַרויסלאָזנדיק דערבײַ, אין געוויסע ספּעציפֿישע פֿאַלן, אַ ריזיקן סכום ענערגיע מיט אַ קאַטאַסטראָפֿישן אויפֿרײַס.

דער היסטאָרישער טערמין איז אָבער געבליבן. לויט דער הײַנטצײַטיקער פֿיזיק, באַשטייט די מאַטעריע טאַקע פֿון פֿונדאַמענטאַלע עלעמענטאַרע טיילעכלעך, וואָס צעשטערן און שאַפֿן קאָן מען יאָ, אָבער צעטיילן — נישט. יעדער אַטאָם און זײַן יאָדער שטעלן מיט זיך פֿאָר אַ קאָמפּליצירטע סטרוקטור פֿון אַזעלכע עכטע „אַטאָמאַרע‟ עלעמענטן, ווי קוואַרקן און עלעקטראָנען. ביידע מינים טיילעכלעך ווערן באַטראַכט ווי עכט יסודותדיקע. אויף וויפֿל מע ווייסט, קאָן מען זיי נישט צעטיילן ווײַטער.