לאַנגע געשיכטע פֿון אַטאָם־פֿיזיק

Long History of Atomic Physics

אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען
אַ גראַוויור פֿון מוכאַמאַד ראַזי — דער אוראַלטער איראַנישער כעמיקער, וועלכער האָט מיט אַ טויזנט יאָר צוריק אָנגעשריבן טעאָרעטישע ווערק וועגן אַטאָמען

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 23, 2015, issue of February 23, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

ווען האָט זיך די אַטאָם־פֿיזיק אַנטוויקלט אין איראַק און איראַן? אַזוי ווי אינעם דערמאָנטן פֿאַל פֿון מעדיצינישע מכשירים, לאָמיר פֿאַרגעסן די הײַנטצײַטיקע נעגאַטיווע אַסאָציאַציעס. מיט איבער אַ טויזנט יאָר צוריק איז אינעם דאָזיקן ראַיאָן אויפֿגעקומען די סעקטע פֿון קראָים — אַ גרופּע ייִדן, וואָס האָט אָפּגעלייקנט די תּורה־שבעל־פּה. די דאָזיקע חבֿרה האָט אָנגענומען ווי אַ וויכטיקן יסוד די אַטאָם־שיטה, וועלכע איז שוין דעמאָלט געווען פּאָפּולער צווישן די מוסולמענישע אַלכעמיקער, דאָקטוירים און פֿילאָסאָפֿן.

די אַראַבישע און פּערסישע חכמים זענען געווען באַקאַנט מיט דער פֿריִערדיקער טעאָריע פֿון די אוראַלטע גריכן און הינדוסן. אויפֿן סמך פֿון זייערע השערות האָבן זיי אויסגעאַרבעט אַן אייגענע אייגנאַרטיקע טעאָריע. אינעם 9טן יאָרהונדערט איז לעבן טעהעראַן געבוירן געוואָרן דער חכם און דאָקטער מוכאַמאַד ראַזי, וועלכער האָט אַ סך געשריבן וועגן אַטאָמען. דער דאָזיקער חכם איז באַקאַנט מיטן אַנטדעקן קעראָסין און דעם ריינעם דיסטילירטן 96־פּראָצענטיקן אַלקאָהאָל. דער סעדיה־גאָון, דער רמב״ם און אַנדערע פֿאָרשטייער פֿון דער הויפּטשטראָמיקער רבנישער ייִדישקייט האָבן אָבער בפֿירוש אָפּגעלייקנט די אַטאָמישע שיטה און געגלייבט, אַז די גשמיותדיקע אָביעקטן קאָן מען צעטיילן אָן קיין סוף.

ווען צווישן די אייראָפּעיִשע וויסנשאַפֿטלער האָט זיך פֿאַרשפּרייט די אַטאָמישע טעאָריע אינעם הײַנטיקן זין פֿון וואָרט, און בפֿרט ווען זי איז באַשטעטיקט געוואָרן, האָבן אַ ריי ייִדישע דענקער ווײַטער באַטראַכט די דאָזיקע אַנטדעקונגען ווי אַ קוואַל פֿון מיסטישע און פֿילאָסאָפֿישע געדאַנקען. לויט אַ באַקאַנטן קבלה־פּרינציפּ, באַשטייט אַלץ אויף דער וועלט פֿון אותיות, וואָס דינען ווי די עלעמענטאַרע יסודות פֿונעם וועזן. מע קאָן דערפֿון מאַכן דעם אויספֿיר, אַז די אַטאָמען זענען טאַקע די „אותיות‟ פֿונעם געטלעכן וועלט־באַשאַף.

די אינדישע קאָלעגן פֿון גריכישע חכמים האָבן אויך מעדיטירט וועגן דער אַטאָמישער סטרוקטור פֿון דער וועלט
די אינדישע קאָלעגן פֿון גריכישע חכמים האָבן אויך מעדיטירט וועגן דער אַטאָמישער סטרוקטור פֿון דער וועלט

איין באַקאַנטער מקובל, וועלכער האָט זיך אַקטיוו אינטערעסירט מיט די וויסנשאַפֿטלעכע אַנטדעקונגען פֿון זײַן תּקופֿה, איז געווען רבי אליהו־פּינחס האָראָוויץ, דער מחבר פֿונעם „ספֿר־הברית‟, וווּ ער לאַכט אויס די „מאָנאַדאָלאָגיע‟ פֿון גאָטפֿריד לײַבניץ — אַ קלאַסישע פֿילאָסאָפֿישע שיטה פֿונעם 18טן יאָרהונדערט, באַגרינדעט אויף דעמאָקריטס אַטאָמיזם. מיט צוויי דורות שפּעטער, אינעם יאָר 1864, האָט דער פּוילישער רבֿ ישׂראל יפֿה פֿאַרעפֿנטלעכט אַ לאַנגע גאָר אינטערעסאַנטע הקדמה צום באַקאַנטן קבלה־ספֿר „שער השמים‟ פֿון אַבֿרהם אירירי. דער דאָזיקער רבֿ קאָמבינירט גאַנץ חידושדיק דאָס חב״ד־חסידות, לײַבניצס טעאָריע פֿון „מאָנאַדן‟, געדאַנקען פֿונעם משׂכּיל משה מענדעלסאָן און אַפֿילו, ווי עס זעט אויס, מיטל־עלטערלעכע מוסולמענישע אַלכעמיע. ווי אַ רעזולטאַט, פֿאָרמולירט ער אַן אייגענע רוחניותדיקע טעאָריע פֿון אַטאָמען.

הרבֿ יהושע־פֿאַלק וואָלפֿסאָן פֿון פֿאַלטיטשען, בעסאַראַביע, האָט אינעם יאָר 1889 אַרויסגעגעבן דעם ספֿר „פּליאות חכמה‟, וווּ ער קאָמבינירט עלעמענטן פֿון אַטאָמישער טעאָריע מיט דער קבלה־חכמה פֿון צירופֿי־אותיות. עס באַקומט זיך אַ שיטה, וואָס דערמאָנט די אוראַלטע אינדישע חכמים, וואָס פֿאַר זיי איז דער אַטאָמישער וועלט־באַנעם געגאַנגען האַנט בײַ האַנט מיט לינגוויסטיק און יאָגע.

באַזונדערס אינטערעסאַנט איז „מפֿתּח הקבלה‟ פֿון הרבֿ זאבֿ־וואָלף טענענבוים. דער ספֿר, אַ יחיד־במינו, איז דערשינען אינעם יאָר 1922 אין לאָנדאָן. דער מחבר האָט געפּרוּווט צו באַווײַזן סיסטעמאַטיש, ווי אַזוי די מאָדערנע וויסנשאַפֿט שטימט מיט קבלה. טענענבוים האָט אויסגעאַרבעט אַן אייגענע טערמינאָלאָגיע אויף לשון־קודש, וואָס ער באַגלייט צומאָל מיט ענגלישע און ייִדישע ווערטער: „משקל עצם פּרדי‟ איז דער טײַטש atomic weight אָדער „המשקל האַטאָמי‟ און „יסוד־המים‟ איז דאָס זעלביקע, ווי „הידראָגען‟.

עס באַקומט זיך, אַז די אַלטע מיסטיש־פֿילאָסאָפֿישע פֿאָרשונגען וועגן אַטאָמען, אַרײַנגערעכנט קבלה־טעאָריעס מיט אַ ייִדישן טעם, האָבן זיך נישט אָפּגעשטעלט אין דער מאָדערנער תּקופֿה. צום באַדויערן, האָבן די שאַפֿער פֿון דער נײַ־אַנטדעקטער גאַנץ גשמיותדיקער דײַטשישער לאַבאָראַטאָריע טראַגיש איבערגעריסן די דאָזיקע גײַסטיקע זוכענישן.