דאָס עשירות פֿונעם גערעדטן ייִדיש אין זינגלידער

The Richness of Spoken Yiddish in Song

פֿון רעכטס: מאַרק וואַרשאַווסקי, זעליק באַרדיטשעווער, מרדכי געבירטיג און חיים־נחמן ביאַליק
פֿון רעכטס: מאַרק וואַרשאַווסקי, זעליק באַרדיטשעווער, מרדכי געבירטיג און חיים־נחמן ביאַליק

פֿון הערשל גלעזער

Published February 10, 2015, issue of March 06, 2015.

מיטן בהדרגהדיקן אַוועקגיין פֿונעם לעצטן ייִדיש־ייִדן, געבוירענע אין מיזרח־אייראָפּע פֿאַרן חורבן, וועלן מיר, ליבהאָבערס פֿון מאַמע־לשון, בלײַבן אָן אַ שיעור אָרעמער. צווישן די אוצרות וואָס וועלן פֿאַרלוירן ווערן, וועט זײַן דאָס גערעדטע לשון ווי ס׳האָט געקלונגען אין די הונדערטער שטעט און שטעטלעך.

פֿונדעסטוועגן, וועלן בלײַבן שפּורן דערפֿון: בײַ די חסידים הערט מען ווײַטער ס’אונגערישע ייִדיש, בײַ וועלטלעכע — ס׳פּוילישע און ס׳אוקראַיִנישע. בײַם לייענען די ליטעראַטור דערזעט דער דיאַלעקטאָלאָג אויך שפּראַכיקע פֿאַקטן, וואָס נעמען זיך פֿונעם גערעדטן לשון. מע קען אָבער רויִק רעדן און לייענען ייִדיש אָן קיין ספּעציעל קענטעניש.

אַנדערש איז אָבער בײַם זינגען. כּדי לידער זאָלן זיך גראַמען, מוז מען קענען דעם געאַגראַפֿישן אָפּשטאַם פֿונעם שרײַבער. דערצו איז דאָ נישט גענוג צו קענען בלויז די באַקאַנטע הויפּט־דיאַלעקטן, ווײַל גראָד אַ טייל וויכטיקע שרײַבערס האָבן געשטאַמט פֿון אַזעלכע העקן, וווּ דער אַרויסרעד איז אַזוי עקזאָטיש, אַז זייערע גראַמען ווערן פֿאַרקוקט.

נו, זענען די שרײַבערס אומבאַקאַנטע, וואָס בײַם דערהערן זייער נאָמען וועט דער לייענער אַ קוועטש טאָן מיט די פּלייצעס? פּונקט פֿאַרקערט! זיי זענען דווקא פֿון די סאַמע באַליבטסטע: מאַרק וואַרשאַווסקי, מרדכי געבירטיג, זעליק באַרדיטשעווער, אַפֿילו חיים־נחמן ביאַליק.

לאָמיר אָנהייבן מיט וואַרשאַווסקין. ער האָט געוווינט און געאַרבעט לאַנגע יאָרן אין קיִעוו, וווּ ער איז געווען אַן אָרעמער אַדוואָקאַט — ווען ער וואָלט מצליח געווען אין דער קאַריערע, ווער ווייסט, וואָלט ער אפֿשר נישט געשאַפֿן די לידער זײַנע? — און שטודירט אין זשיטאָמיר; אָבער זײַן לשון שפּיגלט אָפּ זײַן געבוירן־שטאָט, אַדעס. זײַנע לידער זענען אָנגעפּיקעוועט מיט גראַמען אויפֿן סמך פֿונעם אָדעסער (און בכּלל דרום־אוקראַיִנישן) „טאָטע־מאָמע־לשון“ — דאָס אַרויסרעדן דעם פּתח אַלף A אַזוי ווי קמץ אַלף O. אָט וועלן מיר זען צוויי דוגמות. נעמט, אַ שטייגער, וואַרשאַווסקיס „די ראָד (כּלהס צד)“, הײַנט בעסער באַקאַנט ווי „די מיזינקע אויסגעגעבן“: