דער מגדל־בבֿל אין אונדזער קאָפּ

Playing with Language

די קלאַסישע אומפּינקטלעכע ענגלישע פּאַנגראַם, באַקאַנט ווי אַ טעסט פֿון קאָמפּיוטערישע און דרוקערײַ־שריפֿטן. אַ פּאָר אותיות חזרן זיך אָבער איבער.
די קלאַסישע אומפּינקטלעכע ענגלישע פּאַנגראַם, באַקאַנט ווי אַ טעסט פֿון קאָמפּיוטערישע און דרוקערײַ־שריפֿטן. אַ פּאָר אותיות חזרן זיך אָבער איבער.

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published February 26, 2015, issue of March 20, 2015.

(די 3 טע זײַט פֿון 4)

ווען מע פֿאַרוואַנדלט אַזעלכע שפּראַך־שפּילערײַען אין כּלומרשט וויסנשאַפֿטלעכע נאַציאָנאַליסטישע טעאָריעס, באַקומען זיי אַ שלעכטן טעם. בפֿרט, ווען עס גייט די רייד וועגן אַ פֿאַרלאָזטער מצבֿה אין אַ שטאָט, וווּ די נאַציס האָבן כּמעט אינגאַנצן פֿאַרטיליקט די אָרטיקע ייִדישע באַפֿעלקערונג, בערך 1,500 נפֿשות. ווי אַ מיסטישע אָדער סתּם פֿאַרווײַלערישע טעטיקייט, קאָנען אָבער כּלערליי חידושדיקע ווערטער־שפּילן דינען ווי אַ קוואַל פֿון שעפֿערישקייט און אינטערעסאַנטע פֿילאָסאָפֿישע פֿראַגעס. ווי אַזוי באַקומט זיך בכלל, אַז אַן איבערגעדרייטע פֿראַזע אויף איין שפּראַך קאָן אויסזען ווי עפּעס מער־ווייניקער שׂכלדיקס אויף גאָר אַן אַנדער שפּראַך?

אַ טייל פֿון דער קלאַסישער אוראַלטער כינעזישער פּאָעמע, וואָס באַשטייט פֿון אַ טויזנט פֿאַרשיידענע היעראָגריפֿן; ווײַט נישט אַלע צייכנס זענען אָבער באַנוצט.
אַ טייל פֿון דער קלאַסישער אוראַלטער כינעזישער פּאָעמע, וואָס באַשטייט פֿון אַ טויזנט פֿאַרשיידענע היעראָגריפֿן; ווײַט נישט אַלע צייכנס זענען אָבער באַנוצט.

אַדרבה, אַזעלכע קונצן קאָן מען אויך דורכפֿירן מיט לשון גופֿא. מיט עטלעכע חדשים צוריק, האָב איך פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אַרטיקל וועגן פּאַלינדראָמען אויף ייִדיש, וווּ עס ווערט דעמאָנסטרירט, אַז מע קאָן קאָנסטרוריִרן אַ גאַנץ ליד, וואָס בלײַבט פּונקט דאָס זעלביקע, אויב מע לייענט אַלע אותיות אויף קאַפּויער, פֿון סוף ביזן אָנהייב. פֿאָרנדיק אויפֿן פּאַראָם פֿון סטאַטען־אײַלענד קיין מאַנהעטן, האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אָנצושרײַבן אין אַזאַ סטיל אַ באַשרײַבונג פֿון דער עצם־נסיעה.

עס באַקומט זיך, אַז אַ באַדײַטפֿולער ראָמאַנטישער טעקסט, פֿאַרבונדן מיט אַן אמתער נאַטור־סצענע, איז פּלוצעם אַרויסגעקומען פֿון אַן אַבסטראַקטער שפּיל מיט די אותיות. עס קאָן זײַן, אַז אין דער מענטשלעכער שפּראַך שטעקן געוויסע באַהאַלטענע סימעטריעס, וואָס דערמעגלעכן צו טרעפֿן אַזעלכע ווערטער־קאָמבינאַציעס. אויב אַזוי, ווי אַזוי זשע קאָן דער רעזולטאַט קלינגען טאַקע ווי אַ באַדײַטפֿול ליד, און נישט אַ צופֿעליקער מישמאַש?

אָגאַסטעס דע־מאָרגאַן, דער בריטישער מאַטעמאַטיקער פֿונעם 19טן יאָרהונדערט, וואָס זײַנע פֿאָרשונגען האָבן געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער געשיכטע פֿון לאָגיק און קאָמפּיוטערײַ, דערציילט אין זײַן בוך „אַן אוצר פֿון פּאַראַדאָקסן‟ וועגן אַ טשיקאַווער שפּאַסיקער ווערטער־שפּיל, וואָס ער רופֿט אָן „אַלפֿאַבעטישע קבלה‟ (Cabbala Alphabetica). ס׳זעט אויס, אַז דע־מאָרגאַן איז געווען, אין אַ געוויסער מאָס, באַקאַנט מיט די קבלהדיקע צירופֿי־אותיות.

די שפּיל באַשטייט אין דעם, וואָס מע דאַרף צונויפֿשטעלן אַ פֿראַזע אויף ענגליש, וווּ מע געפֿינט בלויז איין מאָל יעדן באַזונדערן אות פֿונעם לאַטײַנישן אַלף־בית. עס קלינגט גאַנץ פּשוט, אָבער גאָר שווער צו פֿאַרווירקלעכן. שפּילנדיק מיט זײַן קאָלעגע ד״ר וויליאַם וויוועל, האָט דער מאַטעמאַטיקער צוגעטראַכט אַ צאָל אַזעלכע פֿראַזעס, אָבער נישט געקאָנט אין זיי אַרײַנפּאַסן אַלע 26 ענגלישע אותיות.