געשיכטע

ייִדיש בײַם מלך אַחשוורוש

Yiddish in Ahasuerus‘ Kingdom

פֿון יואל מאַטוועיעוו

דעם פֿאַרגאַנגענעם יום־טובֿ, פּסח, וואָס איך האָט פֿאַרבראַכט אינעם ייִדיש־רעדנדיקן שטעטל מאָנסי לעבן ניו־יאָרק, האָט מײַנער אַ באַקאַנטער, אַ טאָשער חסיד, וועלכער האָט אָנגעפֿירט מיטן סדר, דערקלערט זײַן משפּחה און די פֿאַרזאַמלטע געסט, אַז ייִדן זענען געראַטעוועט געוואָרן פֿון גלות־מצרים צוליב דעם, וואָס זיי האָבן נישט געביטן זייער לשון און ווײַטער גערעדט אויף ייִדיש.

מײַן באַקאַנטער האָט פֿאַקטיש איבערגעחזרט די ווערטער, וואָס איך האָב געהערט מיט אַ חודש פֿריִער, בײַ דער פּורים־סעודה אין וויליאַמסבורג. אַ פֿאָרשטייער פֿון דער גאָר טראַדיציאָנעלער סאַטמאַרער גרופּע „בני־יואל‟ האָט דעמאָלט באַטאָנט בײַם טיש, אַז דער בריוו, וואָס אַחשוורוש האָט צעשיקט צו די ייִדישע קהילות אין אַלע זײַנע מדינות, איז געווען אָנגעשריבן „כּכתבֿם וכלשונם‟ — מיט די ייִדישע אותיות אויף דער ייִדישער שפּראַך — נישט אויף פּערסיש, חלילה! דווקא די ייִדישע שפּראַך האָט זיי געראַטעוועט, האָט דערקלערט דער חסיד.

אויפֿן ערשטן בליק, קלינגט אַזאַ כּמו־ייִדישיסטישער אָפּטײַטש פֿון דער פּסח־הגדה און מגילת־אסתּר ווי אַ נאַיִווע גוזמא. דער יושר פֿון דער מעכטיקער אַכאַמעניד־דינאַסטיע, וועלכע האָט מיט דריטהאַלבן טויזנט יאָר צוריק אָנגעפֿירט מיט דער ריזיקער פּערסישער אימפּעריע, וואָלט זיכער געקענט אַראַמיש, די אָפֿיציעלע שפּראַך פֿון זײַן מולטיקולטורעלן לענדער־פֿאַרבאַנד, און האָט געקענט זײַן באַקאַנט מיט עלאַמיש, אַקאַדיש און, מעגלעך, אַפֿילו אַ ביסל שומעריש. ער וואָלט אָבער זיכער נישט געקאָנט אַרויסגעבן אַ באַפֿעל אויף דער שפּראַך פֿון אַבֿרהם גאָלדפֿאַדענס לידער צי די שׂיחות פֿונעם ליובאַוויטשער רבין. אַפֿילו די סאַמע פֿאַרביסענע ייִדישיסטן זענען מסכּים, אַז אין יענער צײַט איז די גאַנצע גערמאַנישע גרופּע פֿון שפּראַכן נאָר־וואָס אויפֿגעקומען אין סקאַנדינאַוויע, שוין אָפּגערעדט פֿון אונדזער רעלאַטיוו יונג לשון ייִדיש.

פֿונדעסטוועגן, שטעקט אין די ווערטער פֿון די חסידישע כּמו־ייִדישיסטן אַ געוויסער שׂכל. דער מחבר פֿון די שורות האָט נישט איין מאָל געשריבן וועגן די סיבות פֿון אַזאַ שיטה. דער מונקאַטשער רבי, „מנחת אלעזר‟, רבי אַהרן ראָט, דער גרינדער פֿונעם „תּולדות־אַהרנער‟ חסידות, און אַ צאָל אַנדערע באַקאַנטע פֿרומע דענקער האָבן באַטאָנט, אַז אין אַלע תּקופֿות האָט זיך די שפּראַך פֿון ייִדן אונטערגעשיידט פֿון זייערע שכנים. הגם די ייִדן אינעם אוראַלטן מצרים און אַחשוורושס פּערסיע וואָלטן אונדז זיכער נישט פֿאַרשטאַנען, האָבן זיי גערעדט אויף אַן אייגענעם מין „ייִדיש‟, וועלכער האָט זיי אָפּגעהיט פֿון אַסימילאַציע.

אין דער אמתן, איז עס אָבער אַן אָפּשפּיגלונג פֿון אַ ספּעציפֿיש אַשכּנזישער פּערספּעקטיוו. הגם אַ ריי ייִדישע עדות האָבן געשאַפֿן אייגענע דיאַלעקטן, האָבן די אָרטיקע ייִדישע קהילות אין אַנדערע לענדער אַלעמאָל גערעדט אויף דער געוויינטלעכער אַרומיקער שפּראַך, הגם אין דער רעליגיעזער ספֿערע האָבן זיי זיך, אַוודאַי, באַנוצט מיט געוויסע ספּעציפֿישע לשון־קודשדיקע טערמינען. למשל, די אַלט־פֿראַנצויזישע ווערטער בײַם רש״י דינען הײַנט ווי זייער אַ וויכטיקער ידיעות־קוואַל וועגן דעם אַלגעמיינעם לשון פֿון יענצײַטיקן פֿראַנקרײַך.