געשיכטע

ייִדיש בײַם מלך אַחשוורוש

Yiddish in Ahasuerus‘ Kingdom

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

די דאָזיקע חסידישע שמועסן, אַחוץ די לינגוויסטישע טשיקאַוועסן, האָבן מיר דערמאָנט אין גאָר אַ וויכטיקן היסטאָרישן מאָמענט. אַ ריזיקע צאָל ייִדן, וואָס האָבן טאַקע גערעדט אויף ייִדיש, האָבן זיך געראַטעוועט פֿון דער שרעקלעכער גענאָציד־סכּנה אין אַ געוועזענער פּראָווינץ פֿון דער פּערסישער אימפּעריע. אין אַ געוויסן זין, האָט די פּורים־מעשׂה זיך טאַקע איבערגעחזרט. די אָרטיקע ייִדישע תּושבֿים האָבן אָבער פֿון קדמונים אָן גערעדט צווישן זיך דווקא אויף פּערסיש — אַ גילגול פֿון אַחשוורושס מאַמע־לשון.

דעם קומענדיקן חודש, וועט די וועלט פּראַווען דעם 70סטן יאָרטאָג נאָכן גרויסן נצחון איבער נאַצי־דײַטשלאַנד. די אַמעריקאַנער ייִדן ווייסן, אַוודאי, וועגן דער גרויסער ראָלע פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן אינעם דאָזיקן נצחון. די אַמעריקאַנער רעגירונג, בראָש מיט די פּרעזידענטן רוזוועלט און טרומאַן, האָט זיך אָבער אָפּגעזאָגט אַרײַנצולאָזן די ייִדישע פּליטים בעת דעם חורבן; ווייניקער ווי 100 טויזנט פֿון זיי האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטלויפֿן קיין אַמעריקע בעתן חורבן.

אַ טייל ייִדן מיינען, אַז דער בעסטער מקום־מיקלט איז געווען פּאַלעסטינע. דאָס איז זיכער נישט אמת. די בריטישע מאַכט האָט שטאַרק באַגרענעצט די אימיגראַציע; בלויז אַ פּאָר צענדליק טויזנט ייִדישע פּליטים האָט זיך אײַנגעגעבן זיך צו דערקלײַבן אין ארץ־ישׂראל, מיט שוועריקייטן און אומלעגאַלע קונצן פֿון 1941 ביז 1945, ווען די נאַציס האָבן סיסטעמאַטיש אויסגעהרגעט די ייִדן אין אייראָפּע.

דעם 19טן פֿעברואַר 1942, האָט די ייִט״אַ איבערגעגעבן, אַז אין אוזבעקיסטאַן האָבן זיך דעמאָלט פֿאַרזאַמלט, מעגלעך, אַ מיליאָן ייִדישע פּליטים, וואָס די סאָוועטישע רעגירונג האָט זיי דאָרטן עוואַקויִרט פֿון אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד, באַלטישע לענדער, בעסאַראַביע און אַנדערע ראַיאָנען. צענדליקער טויזנטער פּוילישע ייִדן האָבן אויך איבערגעלעבט די מלחמה אין אוזבעקיסטאַן. אַ גרויסע צאָל ייִדן האָט זיך געראַטעוועט אויך אין די אַנדערע צענטראַל־אַזיאַטישע סאָוועטישע רעפּובליקן.

די סאָוועטישע רעגירונג האָט געבראַכט קיין אוזבעקיסטאַן אַ גרויסע צאָל ייִדישע קולטור־טוער. למשל, אונדזער שרײַבער־קלאַסיקער דער ניסתּר האָט פֿון 1941 ביז 1943 געוווינט אין טאַשקענט. אין אַזעלכע פֿאַלן, גאַנץ פּאַראַדאָקסאַל, איז מײַן חסידישער חבֿר גערעכט: געוויסע יחידים האָבן זיך דאָרטן געראַטעוועט פֿונעם נאַציסטישן „המן” אַ דאַנק דער ייִדישער שפּראַך. צום באַדוירן, איז אָבער דער ניסתּר מיט עטלעכע יאָר שפּעטער געפֿאַלן אַ קרבן פֿון סטאַלינס אַנטיסעמיטישער פּאַראַנאָיע.

הגם ס׳איז שווער אויסצורעכנען די גענויע פּראָפּאָרץ פֿון די פּליטים צווישן פֿאַרשיידענע לענדער פֿון דער סאָוועטישער צענטראַל־אַזיע, קאָן זײַן, אַז דער רום פֿונעם אַרײַננעמען די גרעסטע צאָל עוואַקויִרטע ייִדישע פּליטים בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה געהערט צו דעם דאָזיקן מוסולמענישן לאַנד, וווּ ייִדן האָבן געוווינט, ווי מע איז זיך משער, נאָך פֿאַר די צײַטן פֿון מרדכי ואסתּר, און במשך פֿון הונדערטער יאָר געשאַפֿן אַן אייגענעם פּערסישן דיאַלעקט — בוכאַריש. אַ טייל פּליטים האָבן זיך געלאָזט נאָך ווײַטער, ממש אינעם צענטער פֿון די פּורים־געשעענישן. אין טעהעראַן פֿונקציאָנירט נאָך אַלץ די אַשכּנזישע „דניאל־שיל‟, געשאַפֿן דורך פּוילישע ייִדן אין די 1940ער יאָרן, הגם הײַנט דאַוונען דאָרטן, על־פּי־רובֿ, די אָרטיקע פּערסיש־רעדער.