וויפֿל ווערטער פֿאַרמאָגט אַ שפּראַך?

How Many Words Do We Have in Our Language?

אַ וועג־צייכן אויף אינויִטיש אין דער צפֿון־קאַנאַדישער שטאָט איקאַלויִט. די אינויִטן קאָנסטרויִרן כּסדר אומצאָליקע נײַע ווערטער פֿון יסודותדיקע שפּראַך־עלעמענטן אין זייער טאָג־טעגלעכן שמועס.
Wiki Commons
אַ וועג־צייכן אויף אינויִטיש אין דער צפֿון־קאַנאַדישער שטאָט איקאַלויִט. די אינויִטן קאָנסטרויִרן כּסדר אומצאָליקע נײַע ווערטער פֿון יסודותדיקע שפּראַך־עלעמענטן אין זייער טאָג־טעגלעכן שמועס.

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published May 13, 2015, issue of May 29, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

אַ טייל כינעזישע נאַציאָנאַליסטן באַנוצן זיך מיט אַן אַנדער אַרגומענט און טענהן, אַז די רײַכסטע שפּראַך אין דער וועלט איז כינעזיש, ווײַל די דאָזיקע שפּראַך פֿאַרמאָגט איבער 60,000 פֿאַרשיידענע אותיות, לויט דער צווייטער ווערסיע פֿונעם ריזיקן 8־בענדיקן רעפֿערענץ־בוך, פֿאַרעפֿנטלעכט אינעם יאָר 2006. אין דער אמתן אָבער, זענען בלויז געציילטע געבילדעטע כינעזער מסוגל צו פֿאַרשטיין מער ווי 10,000 סימבאָלן פֿון זייער שפּראַך. דאָס רעשט טרעפֿט זיך גאָר זעלטנס אין פֿאַרשיידענע היסטאָרישע טעקסטן; אַ דורכשניטלעכער כינעזער קאָן זיי נישט פֿאַרשטיין אָן אַ ספּעציעל ווערטערבוך. דערצו, אין פֿאַרגלײַך מיטן מאָדערנעם אַראַביש, וואָס באָרגט כּסדר נײַע ווערטער פֿון ענגליש און פֿראַנצויזיש, איז די כינעזישע סיסטעם פֿון בוכשטאַבן כּמעט אינגאַנצן פֿאַרגליווערט. דערצו, זענען אויף כינעזיש „כּשר‟ בלויז געוויסע פֿיקסירטע טראַפֿן. די שטאָט וואַשינגטאָן ווערט, למשל, פֿאַרוואַנדלט אין „נואַ־שענג־דון‟.

די טעאָריע וועגן די מעלות פֿון פּערסיש איבער אַראַביש האָט מיר דערמאָנט דעם סאָוועטישן צוגאַנג צו ייִדיש, אין פֿאַרגלײַך מיט העברעיִש, מיט וועלכן עס זענען מסכּים אויך אַ טייל מערבֿדיקע ייִדישיסטן. די סאָוועטישע ייִדישע לינגוויסטן האָבן געטענהט, אַז העברעיִש איז אַ באַגרענעצט לשון, וואָס טויג פֿאַר פֿרומע ספֿרים און טיפֿע פֿילאָסאָפֿישע טראַקטאַטן, אָבער פֿאַרמאָגט נישט דאָס רײַכטום און פֿליסיקייט פֿון אַזאַ לעבעדיקער שפּראַך, ווי ייִדיש.

אַזעלכע טעאָריעס פֿאַרלאָזן זיך אויף גאָר צווייפֿלהאַפֿטיקע השערות און דעפֿיניציעס. לויט דער גראַמאַטישער טראַדיציע פֿונעם לשון־קודשדיקן דיקדוק, וואָס שטאַמט, אין אַ גרויסער מאָס, פֿון דער מיטל־עלטערלעכער אַראַבישער לינגוויסטיק, פֿאַרמאָגן די סעמיטישע שפּראַכן טאַקע בלויז אַ פֿיקסירטע באַגרענעצטע צאָל ווערטער. יעדער סעמיטישער ווערב באַשטייט פֿון דרײַ אָדער פֿיר קאָנסאָנאַנטן, וואָס מע קאָן פֿון זיי פֿאָרמירן ביז זיבן פֿאַרשיידענע „בנינים‟ און אַנדערע דעריוואַטיוו־פֿאָרמען. די אַראַבישע ווערבן־סיסטעם איז ממשותדיק מער קאָמפּליצירט, אָבער בעצם גאַנץ ענלעך.

וואָס טוט זיך אָבער מיט אַזעלכע ווערטער, ווי „בעל־הבית‟ אָדער „בית־מדרש‟? להיפּוך צו די טראַדיציאָנעלע בעלי־דיקדוק, באַטראַכטן זיי די ייִדיש־גראַמאַטיקער ווי איין וואָרט. אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד, לויטן סאָוועטישן פֿאָנעטישן פּרינציפּ, פֿלעגט מען אַפֿילו שרײַבן „בעסמעדרעש‟, און דער מערבֿדיקער ייִוואָ־אויסלייג דערלויבט צו שרײַבן „באַלעבאָס‟. אין פּרינציפּ, קאָן מען קאָמבינירט אַלערליי לשון־קודשדיקע שרשים, בשותּפֿות מיט פֿאַרשיידענע פּרעפֿיקסן, סופֿיקסטן און הילפֿס־ווערטער און דערווײַזן, אַז בלויז אינעם סעמיטישן שיכט פֿון דער ייִדישער שפּראַך זענען מעגלעך „מיליי־מיליאָניי־מיליאַסן‟ פֿאַרשיידענע ווערטער.

אַזעלכע פֿרומע ווערק אויף ייִדיש, ווי די שׂיחות פֿון די ליובאַווישטער רביים, זענען אָנגעשטאָפּט מיט כּלערליי לשון־קודשדיקע און אַראַמישע ווערטער, וואָס די מחברים שטעלן פֿון זיי כּסדר צונויף אימפּראָוויזירטע אויסדרוקן. צומאָל קלינגט אַזאַ סטיל גאָר למדניש און כּמעט אומפֿאַרשטענדלעך פֿאַר אַ פּשוטן ייִדיש־רעדער, אָבער אין פּרינציפּ איז עס גראַמאַטיש כּשר־וישר.