דער גאַסענדי־מוזיי אין דין־לע־בען

Gassendi Museum in Digne-les-Bains

פּיער גאַסענדי אין זײַן קאַבינעט — אַ וואַקסענע פֿיגור אינעם שטאָטישן מוזיי פֿון דין־לע־בען
פּיער גאַסענדי אין זײַן קאַבינעט — אַ וואַקסענע פֿיגור אינעם שטאָטישן מוזיי פֿון דין־לע־בען

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published July 12, 2015, issue of August 07, 2015.

דער שטאָטישער מוזיי אינעם פּראָוואַנסאַלער שטעטל דין־לע־בען, אָדער פּשוט דין, טראָגט דעם נאָמען פֿונעם באַרימטן אָרטיקן תּושבֿ, פּיער גאַסענדי (1592—1655) — אַ וויכטיקער פֿילאָסאָף און וויסנשאַפֿטלער פֿונעם 17טן יאָרהונדערט, וועלכער איז באַקאַנט מיט זײַן קעגנערשאַפֿט צו דער דואַליסטישער טעאָריע פֿון זײַן לאַנדסמאַן רענע דעקאַרט.

ווען מע קוקט אויף גאַסענדיס וואַקסענער פֿיגור, קאָן זיך שאַפֿן אַן אײַנדרוק, אַז דער דאָזיקער חכם האָט געמוזט זײַן אַ רבֿ: אַ מאַן מיט אַ יאַרמלקע זיצט מיט אַ לשון־קודשדיקן כּתבֿ־יד בײַם טיש. אין דער אמתן, איז גאַסענדי געווען אַ קאַטוילישער גלח; אין יענער תּקופֿה האָבן אַ סך גלחים געטראָגן אַ קאָפּ־צודעקעניש, וואָס זעט אויס פּונקט ווי די שוואַרצע יאַרמלקעס פֿון הײַנטיקע חרדים.

הגם גאַסענדי אַליין איז געווען באַקאַנט מיט לשון־קודש, האָט דעם כּתבֿ־יד פֿאַר אים איבערגעזעצט הרבֿ שלמה אזובי — אַ ספֿרדישער חכם פֿון בולגאַריע, וועלכער האָט געוווינט אין קאַרפּאַנטראַס, אַן אַנדער אוראַלטע שטאָט אין דרום־מיזרחדיקן פֿראַנקרײַך. אינעם 13טן יאָרהונדערט האָט אין דין שוין עקזיסטירט אַ ממשותדיקע ייִדישע קהילה; לויט אַ ריי היסטאָרישע דאָקומענטן, איז זי געווען אויף אַ געוויסן אופֿן פֿאַרבינדן מיט קאַרפּאַנטראַס.

הרבֿ אזובי האָט קאָפּירט די אַלטע אַסטראָנאָמישע טאַבעלעס פֿונעם זעקס־בענדיקן ספֿר „שש כּנפֿיים‟, וואָס הרבֿ עמנואל בן יעקבֿ באָנפֿיס האָט אָנגעשריבן אינעם 14טן יאָרהונדערט. דער דאָזיקער ייִדישער חכם, אַ תּושבֿ פֿון טאַראַסקאָן, אַן אַנדער דרום־פֿראַנצויזיש שטעטל, איז געווען אַ וועלט־באַרימטער אַסטראָנאָם און מאַטעמאַטיקער. אינעם 17טן יאָרהונדערט האָבן די ים־קאַפּיטאַנען זיך נאָך אַלץ באַנוצט מיט זײַנע חשבונות, איבערגעזעצט אויף לאַטײַן און גריכיש אין גיכן נאָכן מחברס פּטירה. דער „בעל שש כּנפֿיים‟ האָט זיך באַנוצט מיט די ווערק פֿון אַל־באַטאַני — אַ גרויסער אַראַביש־מוסולמענישער חכם, וועלכער האָט געוווינט מיט 1100 יאָר צוריק אין סיריע. דער רבֿ האָט אַדאַפּטירט אַל־באַטאַניס חשבונות פֿאַרן ייִדישן לוח און צו דער געאָגראַפֿישער פּאָזיציע פֿון זײַן היים־שטעטל. גאַסענדיס נאָענטער פֿרײַנד און וויסנשאַפֿטלעכער קאָלעגע, ניקאָלאַ־קלאָד פֿאַרבי דע פּיירעסק, האָט זיך געחבֿרט מיט הרבֿ אזובי און פֿאַרבראַכט אַ סך צײַט, איבערקוקנדיק די ספֿרים אין זײַן בית־מדרש; דער רבֿ האָט אויך פֿאַרבראַכט חדשים־לאַנג בײַ זײַן קריסטלעכן חבֿר אין שטוב, און איבערגעזעצט נאָך פּיירעסקס בקשה די טאַבעלעס פֿאַר גאַסענדי.

דאָס 17טע יאָרהונדערט איז געווען אַ פּעריאָד פֿון גרויסע וויסנשאַפֿטלעכע חידושים און וואַקלענישן צווישן דעם טראַדיציאָנעל־מיסטישן און דעם מאָדערנעם עמפּירישן צוגאַנג צו וויסנשאַפֿט. אַ סך קריסטלעכע חכמים אין יענער תּקופֿה האָבן זיך באַצויגן מיט גרויס אינטערעס און נײַגער צו ייִדישקייט און ייִדישע ספֿרים.