דער גאַסענדי־מוזיי אין דין־לע־בען

Gassendi Museum in Digne-les-Bains

פּיער גאַסענדי אין זײַן קאַבינעט — אַ וואַקסענע פֿיגור אינעם שטאָטישן מוזיי פֿון דין־לע־בען
פּיער גאַסענדי אין זײַן קאַבינעט — אַ וואַקסענע פֿיגור אינעם שטאָטישן מוזיי פֿון דין־לע־בען

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published July 12, 2015, issue of August 07, 2015.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

גאַסענדי האָט קריטיקירט דעם פּראָמינענטן בריטישן דאָקטער ראָבערט פֿלאַד פֿאַרן אַרײַנמישן קבלה אין זײַנע טעאָריעס. אַנשטאָט אַריסטאָטעלס פֿילאָסאָפֿיע, וועלכע האָט פֿאַר אים אויך געקלונגען צו מיסטיש, האָט גאַסענדי אָנגענומען די סקעפּטישע שיטה פֿון עפּיקור. דער נאָמען פֿונעם דאָזיקן גריכישן פֿילאָסאָף שטעקט אינעם ייִדישן וואָרט „אַפּיקורס‟. אין דער זעלבער צײַט, איז גאַסענדי געבליבן אַ טיף גלייביקער מענטש און האָט מסכּים געווען מיט דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער מסורה, לויט וועלכער די גריכן האָבן אָפּגעלערנט די פֿילאָסאָפֿישע חכמות בײַ די ייִדן.

פֿאַרשיידענע עקספּאָנאַטן אינעם מוזיי דערמעגלעכן צו דערפֿילן די אַטמאָספֿער פֿון קולטורעלן געמיש צווישן די קריסטן, ייִדן און מוסולמענער, וועלכער האָט געהערשט אין פּראָוואַנס במשך פֿון הונדערטער יאָרן. די אָרטיקע ייִדישע קהילות האָבן געדינט ווי פֿאַרמיטלער צווישן דעם איסלאַמישן מיזרח און דער קריסטלעכער אייראָפּע. למשל, דער דערמאָנטער מחבר פֿון „שש כּנפֿיים‟ האָט אויסגעאַרבעט אַ פּרטימדיקע טעאָריע וועגן דער אַראַביש־שטאַמיקער דעצימאַלער נומעראַציע־סיסטעם מיט אַ סך יאָר פֿאַר די אייראָפּעיִשע קריסטלעכע מאַטעמאַטיקער. גאַסענדי האָט אויך שטודירט אַראַביש, כּדי צו באַקומען אַ דירעקטן צוטריט צו די מיזרחדיקע חכמה־אוצרות.

עטיען־עמע פּאָנסאָנס בילד „זעמירע און אַזאָר‟
עטיען־עמע פּאָנסאָנס בילד „זעמירע און אַזאָר‟

אַ שיינע אילוסטראַציע פֿונעם דאָזיקן קולטור־סינטעז איז דאָס מוזיי־בילד פֿונעם מאַרסייער מאָלער עטיען־עמע פּאָנסאָן, וווּ אַ גלאָז טיי און אַ קריגל מיט אַ בלויען מגן־דוד ליגט אויפֿן טיש לעבן דעם טעקסט פֿון דער קאָמישער אָפּערע „זעמירע און אַזאָר‟, וווּ די פּערסאָנאַזשן טראָגן אַראַבישע אָדער כּמו־מיזרחדיקע אויסגעטראַכטע נעמען.

די אַנדערע אויסשטעלונגען אינעם מוזיי ווײַזן, ווי אַזוי דאָס מענטשלעכע לעבן האָט שוין געשפּרודלט אויפֿן שטח פֿון דער שטאָט לאַנג פֿאַרן אויפֿקום פֿון אַלע דרײַ „אַבֿרהמישע‟ רעליגיעס נאָך אין דער „שטיינערנער‟ תּקופֿה. בשכנות, אינעם טאָל פֿונעם טײַך ווערדאָן, האָבן די נעאַנדערטאַלער געוווינט אין די היילן אַזש מיט 400,000 יאָר צוריק.

אַ טייל היסטאָריקער זענען זיך משער, אַז דער נאָמען פֿון דער רוימישער קאָלאָניע, געגרינדעט אינעם 1טן יאָרהונדערט, שטאַמט פֿונעם גאַליש־קעלטישן וואָרט „דין‟ — וואַסער. פֿריִער איז עס געווען די הויפּטשטאָט פֿונעם קעלטישן שבֿט באָדיאָנטיקי אָדער בראָדיאָנטי. אַרומגערינגלט מיט דרײַ טײַכן, איז די פֿרוכטבאַרע געגנט געווען פֿון קדמונים אָן אַ באַקוועם אָרט פֿאַר אַ מענטשלעכן ייִשובֿ. דערצו, זענען דאָרטן פֿאַראַן הייסע קוואַלן, אַרום וועלכע די אוראַלטע רוימער האָבן אויפֿגעשטעלט זייערע מרחץ־הײַזער.