(די 3 טע זײַט פֿון 4)
די פּראָצעדור פֿון די דײַטשן איז טאַקע געווען זייער עפֿעקטיוו. שלמה ווענעציע, אַן איטאַליענישער ייִד, וואָס איז געווען איינער פֿון די זאָנדערקאָמאַנדאָ אין אוישוויץ, באַשרײַבט עס אַזוי: „נאָך דעם ווי אַלע זענען אַרײַן אינעווייניק, האָט מען פֿאַרשלאָסן די טיר. אַ קליינער משׂא־אויטאָ מיטן שילד ׳רויטער קרייץ׳ איז אָנגעקומען. אַ הויכער דײַטש איז אַרויס מיט אַ פּושקע, געעפֿנט זי און אַרײַנגעשיט דעם אינהאַלט דורכן שפּאַלט. דערנאָך האָט ער צוגעדעקט דעם שפּאַלט און איז אַוועק. די געשרייען און דאָס געוויין האָט געדוירעט 10־12 מינוט, און דערנאָך איז שטיל געוואָרן.‟
„דורכן אָפּטיילן דעם מערדער פֿון די דערמאָרדעטע, האָט דער נאַצי נישט געפֿילט קיין שולד, ווײַל ער איז נישט געווען קיין עדות צום לײַדן,‟ האָט ראָריג באַמערקט.
ראָריג און נעמעס האָבן ביידע פֿאַרלוירן קרובֿים אינעם חורבן, אָבער ראָריג האָט עס אויסגעפֿונען על־פּי־צופֿאַל. ער איז געבוירן געוואָרן אין בודאַפּעשט אין 1967, און געבליבן אָן ביידע עלטערן צו 4 יאָר. נאָך עטלעכע יאָר אין אַ יתומים־הויז, האָבן ייִדישע פֿרײַנד פֿון דער משפּחה אים אַדאָפּטירט.
„קיין ייִדישע בילדונג האָב איך נישט געהאַט, אָבער איך האָב זיך געפֿילט זייער נאָענט צום זיידן,‟ האָט ראָריג געזאָגט. איין מאָל, בעת דער זיידע האָט געשפּילט שאַך, האָט דאָס 12־יאָריקע ייִנגל געפֿונען אויף אַ הויכער פּאָליצע אַ קאַרטאָנענע שיכפּושקע מיט אַלטע בילדער פֿון מענטשן, וואָס ער האָט נישט דערקענט. ווען ער האָט געפֿרעגט דעם זיידן ווער זיי זענען, האָט דער זיידע פּאַמעלעך אַוועקגעלייגט די שאַכפֿיגורן און געענטפֿערט, אַז דאָס זענען זײַנע אייגענע עלטערן. ערשט דעמאָלט האָט געזאַ זיך דערוווּסט, אַז דער זיידע האָט פֿאַרלוירן טאַטע־מאַמע, זײַן ייִנגערן ברודער און זײַן עלטערע טראָגעדיקע שוועסטער אין אוישוויץ.
די אַנטדעקונג האָט געמאַכט אַ טיפֿן רושם אויפֿן בחורל. הגם ער האָט געזען ווייניק אינצעדענטן פֿון אַנטיסעמיטיזם אין בודאַפּעשט, האָט ער מיט דער צײַט אָנגעהויבן גלייבן, אַז די ייִדן זענען נישט זיכער מיטן לעבן, אַפֿילו אויב דער חורבן איז שוין לאַנג פֿאַרבײַ.
צו 17 יאָר איז דער זיידע ניפֿטר געוואָרן. בערך אין דער זעלבער צײַט האָט ראָריג אָנגעהויבן זיך באַטייליקן אין אַנטי־קאָמוניסטישע אונטערנעמונגען, ווי דער פֿירער פֿון אַן אַנטי־רעגירונג מוזיקאַלישער גרופּע. צוליב דעם וואָס ער האָט נישט געקענט אַרײַן אין אוניווערסיטעט אָן אַ רעקאָמענדאַציע פֿון דער קאָמוניסטישער יוגנט־פּאַרטיי, האָט ער באַשלאָסן צו שטודירן אין פּוילן, וווּ מע האָט נישט געפֿאָדערט קיין פּאַרטיי־מיטגלידערשאַפֿט.
אין פּוילן האָט ער פֿאַרבראַכט יעדן סוף־וואָך אין קראָקע. „כ׳האָב עס שטאַרק ליב געהאַט — די דזשעז־מוזיק, די מיידלעך, די פּרעכטיקע בנינים…‟ ער האָט אָבער אויך געדענקט זײַן האָבן צוגעזאָגט דעם זיידן, אַז ער וועט באַזוכן אוישוויץ, וואָס געפֿינט זיך 40 מינוט פֿון קראָקע. איין פֿרימאָרגן אין דעצעמבער האָט ער באַשלאָסן, אַז ס׳איז געקומען די צײַט; ער האָט אײַנגעפּאַקט זײַנע זאַכן, געפֿאָרן קיין אָשוויענטשים [דער פּוילישער נאָמען פֿאַר אוישוויץ] און געדונגען אַ צימער אין צענטער פֿון שטאָט.
The Yiddish Daily Forward welcomes reader comments in order to promote thoughtful discussion on issues of importance to the Jewish community. In the interest of maintaining a civil forum, The Yiddish Daily Forwardrequires that all commenters be appropriately respectful toward our writers, other commenters and the subjects of the articles. Vigorous debate and reasoned critique are welcome; name-calling and personal invective are not. While we generally do not seek to edit or actively moderate comments, our spam filter prevents most links and certain key words from being posted and The Yiddish Daily Forward reserves the right to remove comments for any reason.