ייִדיש־וועלט

האָט ייִדיש געהאַט צוויי בראשיתן?

Was Yiddish Born Twice?

פֿון לייזער בורקאָ

בעת מיר ייִדישיסטן דאָ אין אַמעריקע פּאָרען זיך אַרום אונדזערע קליינע טעמעס און פּילפּולען זיך איבער אַ הון, וואָס האָט געלייגט אַן איי אום יום־טובֿ; אָדער איבער אַ שטומען אַלף, האָט איינער אַ פּאַריזער ייִד, וואָס רעדט ניט קיין ייִדיש, שטילערהייט געמאַכט אַ רעוואָלוציע אין דער ייִדיש־פֿאָרשונג.

אָנהייב יאַנואַר איז אַרויס פֿון אָקספֿאָרד־פֿאַרלאַג אַ נײַ בוך פֿון אַלכּסנדר ביידער מיטן טיטל „בראשית(ן) פֿון די ייִדישע דיאַלעקטן‟ (Origins of Yiddish Dialects). איך שרײַב „בראשית(ן)‟, ווײַל דאָס ענגלישע Origins קען מען אויסטײַטשן סײַ איינצאָל, סײַ מערצאָל — און לויט ביידערס אַרגומענט איז ניט געווען קיין איין אָנהייב פֿון דער ייִדישער שפּראַך, נאָר דווקא עטלעכע.

פֿאַרן ענגלישן זשורנאַל „אין געוועב‟ דאַרף איך נאָך אָנשרײַבן אַ פּרטימדיקע רעצענזיע (צו פֿיל פּרטים!). דאָ וויל איך בלויז געבן, אויף איין פֿוס, ביידערס טעזע און מײַן דערווײַליקן אײַנדרוק. דאָס איז אַ באַנד פֿון זעקס הונדערט זײַטן און די אינפֿאָרמאַציע איז אַזוי געפּרעסט, אַז דאָס דורכאַקערן דעם טעקסט נעמט אַ לאַנגע צײַט פֿאַר אַ פּשוטן בשׂר־ודם (ווי איך), וואָס איז ניט קיין לינגוויסט און האָט ניט קיין פֿאָטאָגראַפֿישן זכּרון.

ביידער האָט צוגעטראַכט אַ געניאַלע ססיטעם פֿון ראָשי־תּיבֿות און קירצונגען, וואָס דערמעגלעכן אים פֿאָרצושטעלן הונדערטער פֿאַרשיידענע פֿאַקטאָרן און קוואַלן אויף בלויז עטלעכע זײַטן. ביז דו קלײַבסט זיך פֿונאַנדער אין דער דאָזיקער סיסטעם, בלעטערנדיק אַהין און צוריק, שווינדלט דיר דער קאָפּ. מיר פּערזענלעך וואָלט מער ניחא געווען, ווען דאָס בוך איז אַפֿילו צוויי מאָל אַזוי לאַנג, אַבי איך זאָל זיך ניט דאַרפֿן מוטשען מיט די דאָזיקע קירצונגען… אָבער ס׳איז פֿאָרט אויסערגעוויינטלעך — און עס גיט מיר אַ גוטן תּירוץ, פֿאַר וואָס איך קען נאָך ניט געבן קיין זיכערן ענטפֿער אויף דער פֿראַגע, צי איך מיין, אַז ביידערס אַרגומענט איז ריכטיק אָדער פֿאַלש. איך בין אָבער שוין נוטה צו זאָגן: ריכטיק.

קודם־כּל, האָט ביידער באַוויזן — נאָך בעסער ווי מאַקס ווײַנרײַך מיט פֿופֿציק יאָר צוריק — צו שאַפֿן אַ סינטעטיש בילד פֿון דער גאַנצער ייִדישער שפּראַך אין אירע פֿאַרשיידענע דיאַלעקטן און היסטאָרישע תּקופֿות. צום ערשטן מאָל, דאַכט זיך, באַטראַכט ער די מערבֿ־ייִדישע דיאַלעקטן, וואָס זײַנען הײַנט פֿאַרגעסן געוואָרן, ווי גלײַך־באַרעכטיקטע צווײַגן פֿון דער שפּראַך. אַפֿילו ס׳רובֿ לייענערס פֿון „פֿאָרווערטס‟ ווייסן מסתּמא ניט, אַז ייִדן האָבן אַ מאָל גערעדט ייִדיש ניט בלויז אין פּוילן און ליטע, נאָר אויך אין האָלאַנד, טשעכיע, שווייץ, עלזאַס, דײַטשלאַנד, און אַפֿילו אין צפֿון־איטאַליע. אין משך פֿון די לעצטע צוויי הונדערט יאָר זײַנען די מערבֿ־ייִדישע דיאַלעקטן אויסגעשטאָרבן, און אין דער צײַט האָט מען ניט געשאַפֿן אויף זיי קיין סך ליטעראַטור — אָבער פֿאַר דער געשיכטע פֿון ייִדיש זײַנען זיי פּונקט אַזוי וויכטיק ווי דאָס לשון פֿון שלום־עליכם און פּרץ.