די ייִדישע פּרעסע — אַמאָל און הײַנט

The Yiddish Press, Then and Now

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 03, 2016, issue of March 18, 2016.

אַ זײַט פֿון די אַמסטערדאַמער „קוראַנטן‟, אָקטאָבער 1687
אַ זײַט פֿון די אַמסטערדאַמער „קוראַנטן‟, אָקטאָבער 1687

לעצטנס, זענען אַרום דער וועלט אָרגאַניזירט געוואָרן עטלעכע וויכטיקע פּראָיעקטן, וואָס האָבן צו טאָן מיט די אַמאָליקע פּעריאָדישע אויסגאַבעס אויף ייִדיש. אַ סך אַלטע ייִדישע צײַטונגען קאָן מען הײַנט איבערלייענען אויף דער ביבליאָטעק־וועבײַט Jpress.org.il, וווּ עס באַווײַזן זיך כּסדר נײַע מאַטעריאַלן. אין דעצעמער האָט די דאָזיקע וועבזײַט איבערגעגעבן, אַז מער ווי 100,000 אַלטע זײַטן פֿונעם „פֿאָרווערטס‟ זענען צוגעגעבן געוואָרן צום ריזיקן אינטערנעץ־אַרכיוו.

אויף אַ צאָל פּאָפּולערע וועבזײַטן, וואָס דערציילן וועגן דער געשיכטע פֿון ייִדישער פּרעסע — אַרײַנגערעכנט דעם באַקאַנטן בילדונג־רעסורס Myjewishlearning.com — ווערן דערמאָנט בלויז אַזעלכע צײַטונגען, ווי דער פֿרומער „מאָרגן־זשורנאַל‟, וועלכער האָט אינעם יאָר 1901 אָנגעהויבן קאָנקורירן אין ניו־יאָרק מיט אונדזער „פֿאָרווערטס‟. אין דער אמתן, איז די געשיכטע פֿון ייִדישער פּרעסע אַ סך עלטער. מיט 330 יאָר צוריק האָט אַ געוויסער גר מיטן נאָמען רב משה, וועלכער האָט געאַרבעט ווי אַ זעצער און רעדאַקטאָר בײַם פֿאַרלעגער, אורי־פֿײַוויש הלוי, אָנגעהויבן אַרויסגעבן אין אַמסטערדאַם „דינסטאָגישע און פֿרײַטאָגישע קוראַנטן‟.

אַלכּסנדר צעדערבוים
אַלכּסנדר צעדערבוים

די עקספּערימענטאַלע נײַעס־צײַטונג איז דערשינען במשך פֿון אַ קורצן פּעריאָד, פֿון 1686 ביז 1687. פֿאַרן הײַנטיקן לייענער זעען די „קוראַנטן‟ אויס ווי אַן אַלטמאָדיש טשיקאַוועס. ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז אַ צײַטונג אויף לאַדינאָ מיט לאַטײַנישע אותיות, „גאַזעטאַ דע אַמסטערדאַם‟, האָט זיך באַוויזן נאָך פֿריִער אין דער האָלענדישער הויפּט־שטאָט, אַ גרויסן צענטער פֿון ספֿרדישע ייִדן, און האָט מיט דערפֿאָלג עקזיסטירט ממשותדיק לענגער, פֿון 1671 ביז 1702. דער אַרויסגעבער האָט געהייסן דוד דע קאַסטראָ טאַטראַס, וועלכער האָט אויך קורץ אָנגעפֿירט מיט די „קוראַנטן‟.

מע קאָן זאָגן, אַז די געשיכטע פֿון דער עכטער הײַנטצײַטיקער ייִדישער פּרעסע, מיט אַ הויכער ליטעראַרישער קוואַליטעט, האָט זיך אָנגעהויבן, אין אַ געוויסן זין, מיט 200 יאָר צוריק. אין זאַמאָשטש, פּוילן, איז דעמאָלט געבוירן געוואָרן דער באַרימטער משׂכּילישער טוער אַלכּסנדר צעדערבוים. אינעם יאָר 1860 האָט ער געגרינדעט די ערשטע העברעיִשע צײַטונג אין דער רוסישער אימפּעריע, „המליץ‟. די אויסגאַבע האָט שטאַרק אויסגענומען, און מיט צוויי יאָר שפּעטער האָט צעדערבוים אָנגעהויבן אַרויסגעבן „קול מבֿשׂר‟ אויף ייִדיש.