קהילה

אַ נײַער טאָג פֿאַר דער „גילדענער רױז‟ אין לעמבעריק

A New Day For the Golden Rose in L'viv

פֿון דזשײסאָן פֿראַנציסקאָ

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: //yiddish2.forward.com/node/4611)

דער דענקמאָל, װאָס ווערט איצט אויפֿגעשטעלט אויף דער סטאַראָיִעװרעיִסקאַ (ד״ה „אַלטע ייִדישע“) גאַס, אין סאַמע האַרץ פֿון דער לעמבעריקער אַלטשטאָט, איז דער װיכטיקסטער ייִדישער אָנדענק־פּראָיעקט פֿונעם לעצטן פֿערטל יאָרהונדערט. מע קען אַפֿילו זאָגן, אַז דאָס איז דער װיכטיקסטער לעמבעריקער אָנדענק־פּראָיעקט זינט דעם חורבן.

ס׳איז וויכטיק, ערשטנס, צוליב זײַן מאַסשטאַב און דעם אָרט, וווּ עס וועט שטיין; צווייטנס, ווײַל דער דענקמאָל באַטאָנט סײַ די פֿיזישע שפּורן פֿון דער פֿאַרמלחמהדיקער ייִדישער ירושה, סײַ די באַמיִונגען אױסצומעקן די דאָזיקע שפּורן; דריטנס, ווײַל דער דענקמאָל ווערט געבויט ווי אַ טייל פֿונעם לעבעדיקן שטאָטישן שטראָם, אַנשטאָט ווי אַן אומבאַוועגלעכע סטרוקטור, װאָס שטעלט זיך דווקא קעגן דעם טאָג־טעגלעכן לעבן; ואַחרון אַחרון חבֿיבֿ, דער פּאָטענציאַל פֿונעם דענקמאָל צו דערגרייכן די אָנקוקער אויף אַן עמאָציאָנעלן, אינטעלעקטועלן, עסטעטישן און עטישן אופֿן, אַלץ מיט איין מאָל.

די נייטיקײט פֿון אַזאַ אַמביציעזן אָנדענק־פּראָיעקט איז פֿאַרשטענדלעך. די לעמבעריקער קהילה האָט דאָ געלעבט זיבן הונדערט יאָר לאַנג, אָנטײלגענומען אין יעדן אַספּעקט פֿונעם שטאָטישן לעבן און האָט פֿאַרן חורבן באַטראָפֿן אַ דריטל פֿון דער לעמבעריקער באַפֿעלקערונג. איבער דער שטאָט האָבן פֿונקציאָנירט צענדליקער שולן און אַנדערע קהילה־אינסטיטוציעס. דער סימן־מובֿהק פֿון ייִדישן רוחניות איז אָבער געװען די גרופּע רעליגיעזע בנינים אױף דער סטאַרױעװרעיִסקאַ־גאַס, בפֿרט די שיל „די גילדענע רױז“ (מע האָט זי אויכעט גערופֿן „טורי זהבֿ“, אָדער „הט״ז“), דער שכנותדיקער בית־המדרש און די גרױסע שטאָטישע שיל.

„די גילדענע רױז“ איז טאַקע געװען אַ פּערל פֿונעם ייִדישן קוואַרטאַל. דאָס איז געװען די שאַפֿונג פֿונעם באַהאַװנטן איטאַליענישן אַרכיטעקט פּאַולוס איטאַלוס. מע האָט פֿאַרענדיקט בויען די שיל אין 1582. איבער גאַנץ אייראָפּע איז „די גילדענע רױז“ באַקאַנט געװאָרן װי אַ מײַסטערווערק פֿון דער רענעסאַנס־אַרכיטעקטור.

דאָ קען מען זען אַ דיגיטאַלישער מוסטער דערפֿון:

די נאַציס האָבן צעשטערט אַלע שטאָטישע שילן אַחוץ צװײ. די שילן אױף דער סטאַרױעװרײסקאַ־גאַס זענען אױך פֿאַרטיליקט געװאָרן. פֿאַרבליבן איז אַ גרויסער לאָך, נישט נאָר אַ פֿיזישער, נאָר אױך אַ פּסיכישער — אַ לאָך װאָס איז פֿאַרבליבן במשך פֿון דער סאָװעטישער און נאָכסאָװעטישער תּקופֿה.

די דורכפֿירער פֿונעם פּראָיעקט באַמיִען זיך נישט „אָנצופֿילן‟ דעם לאָך; מע קען אים, אַוודאי, נישט אָנפֿילן. זײ װילן פּשוט איבערגעבן דעם ייִדישן אינהאַלט פֿון לעמבעריקס פֿאַרגאַנגענהײט; דאָס װעט זײַן אַן עיקרדיקער טראָט אױף אַ לאַנגן װעג אױסצוהײלן די װוּנדן פֿונעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט.

און טאַקע צוליב דעם איז אַזױ וויכטיק וואָס די קאָאַליציע פֿונעם פּראָיעקט איז אַזױ פֿאַרשידנאַרטיק. די קאָאַליציע נעמט אַרײַן דעם עקזעקוטיװ־קאָמיטעט פֿונעם לעמבעריקער שטאָטראָט; דעם שטאָטישן דעפּאַרטאַמענט אויפֿצוהיטן די היסטאָרישע ערטער; דעם צענטער פֿון דער שטאָטישער געשיכטע פֿון מיזרח־אייראָפּע; די דײַטשע אָרגאַניזאַציע „גיז“ (געזעלשאַפֿט פֿאַר דער אינטערנאַציאָנאַלער צוזאַמענאַרבעט); דעם לעמבעריקער ייִדישן צדקה־פֿאָנד „חסד אריה“; דעם אַמעריקאַנער גענעאָלאָגישן פֿאַרבאַנד „גשר גאַליציע“ און דעם „ישׂראלדיקן פֿאַרבאַנד אָפּצומערקן די לעמבעריקע ייִדישע קולטור־ירושה און ערטער‟.

ביז נישט לאַנג צוריק זענען די איינציקע אָרטיקע אָנדענק־פּראָיעקטן נאָך דער אַמאָליקער ייִדישער קהילה געווען די וועלכע די ייִדן האָבן אַלײן דורכגעפֿירט. מערסטנס זענען דאָס געווען קליינע טאָװלען מיט קורצע דערקלערונגען וועגן דער אָרטיקער געשיכטע, אױפֿגעהאָנגען אויפֿן אָרט פֿון צעשטערטע שילן און ערטער פֿאַרבונדן מיטן נאַצישן גענאָציד ווי, למשל, דער לאַגער אױף דער יאַנאָווסקאַ־גאַס און די באַן־סטאַנציע קלעפּאַריװקע, ווי אױכעט אַ גרױסע סקולפּטור אױפֿגעשטעלט אין אָנדענק פֿון דער לעמבעריקער געטאָ.

אומדירעקט איז דאָס געווען אַן אָנצוהערעניש, אַז קיינער מחוץ די ייִדן, איז נישט פֿאַראינטערעסירט אין דער שרעקלעכער אָרטיקער געשיכטע; און דאָס איז געווען אַזוי סײַ אונטער דער סאָוועטישער, סײַ אונטער דער אוקראַיִנישער הערשאַפֿט.