אין אָנדענק

מײַן חבֿרטע בלומע ע״ה

My Close Friend, Blume

פֿון געלע שווייד פֿישמאַן

(די 3 טע זײַט פֿון 5)

בלומע און איך האָבן זיך אויסגעלערנט זאָגן דאָס גאַנצע ליד אויף אויסנווייניק, און די דאָזיקע לעצטע פֿיר שורות פֿלעגן מיר אָפֿט מאָל זאָגן איינע דער אַנדערער ווי אַ מין שבֿועה — אַפֿילו יאָרן שפּעטער, ווען מיר זײַנען שוין ביידע געוואָרן ייִדישע לערערינס. מיר פֿלעגן זיך צעשמייכלען איבערחזרנדיק די שורות פֿונעם ליד. פֿאַר מיר איז דאָס געווען אַ דערמאָנונג און אַ דערמוטיקונג, אַ צוזאָג און אַ ציל אין לעבן.

מיר האָבן גראַדויִרט פֿון דער מיטלשול יוני 1944. פֿאַר מיר פּערזענלעך איז דאָס געווען אַ גורלדיקע צײַט ווײַל פּונקט אין יענעם חודש, זײַנען די נאַצי־רצוחים אַרײַן אין מײַן מאַמעס היימשטעטל אין אונגערן, באָניהאַד, און פֿאַרשלעפּט מײַן מאַמעס שוועסטער, מײַן מומע רעגינע און איר 11־יאָריק טעכטערל געלע, דעם לאַנגן וועג קיין אוישוויץ, וווּ זיי זײַנען אומרחמנותדיק אומגעקומען… ערשט שפּעטער האָב איך פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס מײַן מאַמע האָט געוואָלט איך זאָל אויף דער גראַדויִרונג טראָגן דעם אונגערישן האַנט־געשטריקטן קלייד וואָס די מומע האָט מיר געהאַט צוגעשיקט.

טאַקע, אויף אַן אמת גראַדויִרט! אָבער ס׳רובֿ תּלמידים האָבן געוואָלט ווײַטער אָנהאַלטן אַ נאָענטן קאָנטאַקט אויף ייִדיש. און ניט אַלע האָבן חשק אָדער צײַט אַרײַנצוטרעטן אינעם ייִדישן לערער־סעמינאַר. איינער פֿון די לערערס האָט אונדז דערציילט אַז מיט יאָרן צוריק האָט מען געגרינדעט אַ יונגט־געזעלשאַפֿט, וואָס האָט אָנגעהאַלטן עטלעכע יאָר. קרוגליקאָף, יהודית סײַמאָן (בלאָק), מרים זאַלצמאַן, בינע סילווערמאַן (ווײַנרײַך), און אַנדערע האָבן זיך אָנגעכאַפּט אינעם געדאַנק. איך בין געוואָרן פּרעזידענט, שמואל — וויצע־פּרעזידענט און בלומע — סעקרעטאַרין פֿון דער באַנײַטער שלום־עליכם־יוגנט־געזעלשאַפֿט.

אונדזער מיטלשול־לערער מ. קורמאַן (מיר, מיידלעך, זײַנען געווען פֿאַרליבט אים אים — הויך, שיין, אַ היפּש־ביסל ייִנגער פֿון די אַנדערע לערערס און דער אַמעריקאַניזירצטער צווישן זיי אַלעמען) איז געוואָרן אונדזער בעל־יועץ. מיר חבֿרה פֿלעגן זיך צונויפֿקומען אין די פֿרײַטיק־צו־נאַכטסן אינעם בנין פֿון ייִדישן לערער־סעמינאַר, געפֿײַערט ייִדישע יום־טובֿים, פֿאַרבעטן גאַסט־רעדנערס אָדער דורכגעפֿירט שמועס־אָוונטן אויף ייִדישע נײַעס־טעמעס. אין סאַמע־מיטן פֿונעם ערשטן יאָר האָט לערער קורמאַן באַשלאָסן צו פֿאַרלאָזן ייִדישע לערערײַ אויף צו ווערן אַן אַדוואָקאַט (אַזוי האָט מען געשמועסט). פֿאַר אונדז אַלעמען (בפֿרט פֿאַר די מיידלעך) איז דאָס געווען אַ שווערער קלאַפּ. האָט גאָט געהאָלפֿן! דער נײַער בעל־יועץ איז געווען חיים פּאָמעראַנץ, אַ נידעריקער, אַ שפּרודלדיקער, פֿלאַם־פֿײַערדיקער אהובֿ־ייִדיש־און־ייִדישקייט. ער האָט זייער ליב געהאַט צו זינגען ייִדישע פֿאָלקס־לידער, און בפֿרט (אָבער ניט בלויז) בײַ בלומען און בײַ שמואלן, האָט ער זייער אויסגענומען.

מיט פֿאָדער און דערמוטיקונג, אַ מאָל אויך מיט טענות און קריטיק, פֿלעג פּאָמעראַנץ כּסדר איבערחזרן אַן אויסדרוק וואָס איך קען ניט פֿאַרגעסן. „איר דאַרפֿט ווערן קאָנסומענטן פֿון דער ייִדישער שפּראַך און קולטור‟! וואָס מיינט דאָס צו זײַן אַ קאָנסומענט? כ׳האָב שפּעטער אויסגעפֿונען אַז ער איז אַ גאַנצער „Yatyebedam‟ בײַ „מאַנישעוויץ״־מצות.

דעם צווייטן יאָר איז שוין געווען אָן אַ בעל־יועץ און מיט ווייניקער מיטגלידער. אין משך פֿון יענע צוויי יאָר, זײַנען בלומע, שמואל און איך געווען די איינציקע פֿון אונדזער מיטלשול־גראַדויִר־קלאַס וואָס האָבן גלײַכצײַטיק ממשיך געווען דאָס לערנען זיך אינעם ניו־יאָרקער ייִדישן לערער־סעמינאַר.

עס געדענקט זיך, די לאַנגע טעלעפֿאָנישע שמועסן וואָס מיר האָבן דעמאָלט געהאַט, בפֿרט פֿאַר די עקזאַמענס. איך האָב ספּעציעל אויפֿגעלעבט אין שטיינבוימס קלאַס פֿון פּעדאַגאָגיע און מינקאָווס קלאַס אין מאָדערנער ייִדישער פּאָעזיע. איך האָב זייער ניט ליב געהאַט רפֿואל מאַלערס קלאַס אין מאָדערנער ייִדישער געשיכטע, ווײַל איך האָב געמיינט, אַז ער טײַטשט אַלץ פֿון אַ קאָמוניסטישן קוקווינקל. בין איך אים געלעגן ווי אַ ביין אין האַלדז און בלומע פֿלעג מיך פּרובירן באַרויִקן.

אין סעמינאַר, האָט מען געקענט זיך פֿאַרשרײַבן אין אַ פֿרײַוויליקן קלאַס מיט דער לערערין שׂרה ליבערסאָן אין ייִדישער סטענאָגראַפֿיע און טיפּירן. בלומע און איך האָבן זיך פֿאַרשריבן. איך בין געווען אין קלאַס בלויז איין מאָל — ניט מער. ווערן אַ ייִדישע סעקרעטאַרשע איז מיר ניט געווען צום האַרצן. ווער דאַרף דאָס? נאָר בלומע איז געשוווּמען ווי אַ פֿיש אין וואַסער. געענדיקט דעם קורס מיט אויסצייכענונג און איז טאַקע שפּעטער געוואָרן די סעקרעטאַרשע פֿון ל. גינגאָלד, דירעקטאָר פֿון ייִדישן ציוניסטישן אַרבעטער־פֿאַרבאַנד אין ניו־יאָרק, און איך בין געוואָרן אַ ייִדישע שבת־קינדערגאָרטן לערערין (מײַן ערשטע שטעלע) אין אַ שלום־עליכם־פֿאָלקסשול אין ברוקלין. דערנאָך בין איך געווען די לערערין, צוזאַמען מיט י. ראָטנבערג (אַ געראַטעוועטער פֿונעם גיהנום אין ראָדעם, פּוילן), אין דער פֿינף־טאָגיקער נאָכמיטאָג־שול אין פּערט־אַמבוי, ניו־דזשערזי.

(מײַן מאַמע האָט, אַגבֿ, געהאַט גרויס עגמת־נפֿש פֿון מײַן ייִדישער לערערײַ. די עלטערן מײַנע זײַנען געוואָרן פֿאַרוואַלטערס אין דער שלום־עליכם־פֿאָלקסשול 1, ווען איך בין געווען אַ תּלמידה דאָרטן. און די מאַמע האָט זיך זייער געזאָרגט: וואָס פֿאַר אַ לעבן איז דאָס? ייִדישע לערערס קריגן ניט באַצאָלט. ייִדישע לערערס פֿירן פֿאַלשע ליבעס. די תּלמידים זײַנען „ווילדע חיות‟, און דער עיקר, ווער וועט דען ווילן חתונה האָבן מיט דיר? דאַרפֿסט זײַן אַ לערערין אין אַ „פּאָבליק־סקול‟… האָט זי געטענהט.)

ווען בלומע האָט מיר דערציילט אַז זי גייט חתונה האָבן, בין איך געווען שאָקירט! ווי קען דאָס זײַן? דווקא זי זאָל זײַן די ערשטע פֿון אַלע מײַנע חבֿרטעס וואָס האָט חתונה? זי — אַזאַ שטיל־שעמעוודיקע זאָל זיך ערנסט חבֿרן מיט אַ בחור און זי איז אַפֿילו ניט אַזאַ קראַסאַוויצע! ווען וועל איך חתונה האָבן? און מיט וועמען? איך האָב זיך באַקענט מיט איר חתן, משה לעדערהענדלער. אַ שטיל־שעמעוודיקער ווי בלומע, ניט־הויך, ניט ספּעציעל שיין, נאָר זייער איידל, אַ תּלמיד־חכם, און רעדט אַ פֿליסיקן מאַמע־לשון. ער איז אַ געראַטעוועטער פֿונעם חורבן, אַנטלאָפֿן צוזאַמען מיט דער מירער ישיבֿה, על־פּי־נס קיין שאַנכײַ, האָט קרובֿים דאָ אין לאַנד און האָט אַ שטעלע. עמעצער האָט זיי משדך געווען. זיי זײַנען גליקלעך. נו־נו.