אין אָנדענק

מײַן חבֿרטע בלומע ע״ה

My Close Friend, Blume

פֿון געלע שווייד פֿישמאַן

(די 4 טע זײַט פֿון 5)

אונדזער חבֿרשאַפֿט האָט זיך געמוזט ענדערן. דאָס פּאָרפֿאָלק האָט זיך באַזעצט אין קווינס — זייער ווײַט פֿון דער בראָנקס. אָבער מיר האָבן אָנגעהאַלטן אַ טעלעפֿאָן־פֿאַרבינדונג. ווען איך האָב חתונה געהאַט מיט שיקל פֿישמאַן, אַ פּאָר יאָר שפּעטער, האָבן בלומע און משה געטאַנצט אויף אונדזער חתונה מיט אַ באַזונדערן פֿרייד ווײַל זיי האָבן, כּמעט ווי שדכנים, געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין אונדזער פּאָרן זיך.

בלומע קלינגט אָן פֿון קווינס. זי איז טראָגעדיק. איך בין אויך טראָגעדיק. זי האָט אַ ייִנגעלע, מלכל. איך האָב אַ ייִנגעלע, מאָנעלע. מיט דער צײַט קומען נאָך צוויי טעכטער בײַ די לעדערהענדלערס, שׂרהלע און זהבֿהלע, און נאָך צוויי ייִנגלעך בײַ די פֿישמאַנס, דודל און אַבֿרהמלע. די לעדערהענדלערס ציִען זיך אַריבער אין דער בראָנקס, עטלעכע גאַסן פֿון דער שלום־עליכם־שול 21, און בלומע ווערט אַ געהילפֿס־לערערין צום הויפּט־לערער, משה גאָלדשטיין, אונדזער אַמאָליקן מיטלשול־לערער. שיקל און איך הייבן אָן אונדזער וואַנדער־וועג, אָבער סוף־כּל־סוף, באַזעצן מיר זיך אויך אין דער בראָנקס, אין אַן אייגן הויז אויף „ביינברידזש‟־עוועניו, אַנטקעגן איבער דעם בנין פֿון דער ייִדישער נאָכמיטאָג־שול 21.

ניט נאָר וווינען בלומע און איך ניט מער ווי עטלעכע גאַסן אָפּגערוקט איינע פֿון דער צווייטער, נאָר איר מלכל און אונדזער מאָנעלע געפֿינען זיך אינעם זעלביקן קלאַס אין דער ייִדישער שול — און בלומע איז זייער לערערין!

די לעדערהענדלערס זײַנען געזעסן אויף אַן אָרט. די פֿישמאַנס זײַנען אַרומגעפֿאָרן. אָט זײַנען מיר אין דער היים און אָט געפֿינען מיר זיך אין קאַליפֿאָרניע, אין האַוואַיִיִ, זומערס אין די אוניווערסיטעטן, און אין 1970־1973 — אין ירושלים!

דאָס צוריק אײַנאָרדענען זיך אויף דער גאַס נאָך דרײַ יאָר אין ישׂראל, איז ווײַט ניט גרינג געווען. די געגנט האָט אָנגעהויבן זיך צו בײַטן — ווייניקער ייִדישע משפּחות — און די רעגיסטראַציע אין דער שול 21 האָט כּסדר געהאַלטן אין פֿאַלן.

בלומע איז די אַלע יאָרן — אפֿשר 20 יאָר אָן איבעררײַס — געבליבן די צווייטע לערערין און די רעכטע האַנט פֿונעם הויפּט־לערער משה גאָלדשטיין. זי איז געווען זייער באַליבט פֿון אירע תּלמידים, וואָס אַ סך פֿון זיי האָבן אָנגעהאַלטן קאָנטאַקט מיט איר לאַנג נאָך דעם ווי זיי האָבן גראַדויִרט. און משה גאָלדשטיין האָט אין בלומע געהאַט אַן אויסגערגעוויינטלעך־געטרײַע מיטאַרבעטערין, וואָס האָט ניט נאָר געלערנט די קלאַסן, נאָר גלײַכצײַטיק אויסגענוצט אַלע אירע סעקרעטאַרישע פֿעיִקייטן (פֿון די אַמאָליקע לערער־סעמינאַר־יאָרן) בײַם אויסטיפּירן אַלע לערן־מאַטעריאַלן, בריוו, באַריכטן, בולעטינען, געזאַנג־ און יום־טובֿ־בויגנס (און נאָך און נאָך) פֿאַר אַלע קלאַסן און אַלע אַלגעמיינע שול־אונטערנעמונגען די אַלע יאָרן וואָס זי האָט מיט אים צוזאַמענגעאַרבעט.

דער לערער גאָלדשטיין האָט אין 1974 זיך צוריקגעצויגן פֿון דער אַרבעט. כּמעט 50 יאָר האָט ער, מיט ליבע און התמדה, געטרײַ געלערנט מיט ייִדישע קינדער ייִדיש און ייִדישקייט. דעם טראָפּ האָט ער געלייגט אויפֿן לימוד ייִדישע געשיכטע (זײַן באַליבסטער לימוד). שול 21 איז געווען אין איר בלי־צײַט די גרעסטע (און אפֿשר פֿון די בעסטע) ייִדיש־וועלטלעכע שול אין ניו־יאָרק. פֿאַר בלומען איז זײַן אַוועקגיין זיכער געווען זייער שווער. זי האָט איין יאָר נאָך גאָלדשטיינס באַזעצן זיך אין פֿלאָרידע, געפּרוּווט מיטאַרבעטן מיטן נײַ־אָנגעקומענעם לערער, אָבער ס׳איז איר געווען פּײַנלעך-שווער.

זי האָט מיר פֿאַרטרויט דעם סוד אַז זי, משה און די קינדער וועלן זיך אײַנפּאַקן זייער האָב־און־גוטס און זיך באַזעצן אין ישׂראל. איך האָב געהאָלפֿן צוגרייטן אַ צאתכם־לשלום פֿאַר זיי אַ זונטיק בײַטאָג אינעם זאַל פֿון דער שלום־עליכם־שול 21 און עטלעכע תּלמידים פֿון אונדזער אַמאָליקן מיטלשול־קלאַס זײַנען געקומען זיך געזעגענען מיט איר.

נאָך זייער איבערקלײַבן זיך אין ישׂראל, האָבן בלומע און איך מער ניט געקענט שמועסן טעלעפֿאָניש. האָט זיך אָנגעהויבן אונדזער קאָרעספּאָנדענץ אויף ייִדיש. לאַנגע בריוו, פֿולע באַריכטן, נײַעסן וועגן די קינדער, וועגן אונדזערע מענער, קינדער האָבן חתונה, קינדער דינען אין מיליטער, מלכל/אלי ווערט אַ פּראָפֿעסאָר פֿון אַמעריקאַנער ייִדישער געשיכטע, אונדזער דודל ווערט אַ פּראָפֿעסאָר פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישער געשיכטע, אייניקלעך באַווײַזן זיך… מיר שטאָלצירן מיט אונדזער ביידנס ייִדישן נחת.

בלומע קומט אויף באַזוכן אין אַמעריקע. מיר פֿאָרן אויף באַזוכן אין ישׂראל, די לעדערהענדלערס ציִען זיך אַריבער קיין ירושלים און — וווּנדער איבער וווּנדער, ווי גאָט פֿירט זײַן וועלט! אין יאָר 1971, ווען מיר האָבן געלעבט אין ירושלים, האָבן שיקל און איך, צוזאַמען מיט גרשון ווײַנער ע׳׳ה און אַ. שעדלעצקי ע׳׳ה, געגרינדעט די „ייִדישע קולטור־געזעלשאַפֿט‟, וואָס האָט זיך געטראָפֿן איין מאָל אַ חודש אין אַ געדונגענעם בנין און געפּראַוועט ייִדישע קולטור־פּראָגראַמען רק אויף ייִדיש. אין יענע יאָרן איז דאָס געווען זייער אַ געוואַגטע זאַך! די געזעלשאַפֿט איז געווען פֿון די ערשטע (אויב ניט די סאַמע־ערשטע פֿון אַזעלכע ייִדישע קולטור־אָרגאַניזאַציעס אין ישׂראל (אַחוץ „לייוויק־הויז‟ אין תּל־אָבֿיבֿ) וואָס האָט ניט געהערט צו קיין שום פּאָליטישער פּאַרטיי. מיר האָבן פֿאַרבעטן די ייִדישע שרײַבערס און פּאָעטן, וואָס האָבן געלעבט אין ישׂראל; אויך די וואָס זײַנען נאָר וואָס עולה געווען פֿונעם דעמאָלטיקן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד (אין יענער צײַט האָט זיך אָנגעהויבן די גרויסע כוואַליע זייערע אין לאַנד). אויך די שרײַבערס פֿון אַמעריקע און אייראָפּע וואָס זײַנען געקומען צו גאַסט האָבן מיר פֿאַרבעטן. דער עולם איז געווען אַ גרויסער און ענטוזיאַסטישע — און מיט דעם, האָבן מיר געשאַפֿן אַ לעבעדיקע ייִדיש־רעדנדיקע סבֿיבֿה פֿאַר זיך און אונדזערע קינדער.