קונסט און קולטור

נאָך 110 יאָר קען „גאָט פֿון נקמה‟ נאָך אַלץ שאָקירן?

"God of Vengeance": Still Shocking After 110 Years?

פֿון דזשאָרדין קוציק

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

כאָטש שלום אַש האָט זיכער געוווּסט ווען ער האָט די פּיעסע אָנגעשריבן אין 1906, אַז דער לעזבישער ראָמאַנס צווישן מאַנקע און רבֿקהלע וועט גורם זײַן אַ סקאַנדאַל, האָט ער ניט סתּם אָנגעשריבן די אונטערסיפּור־המעשׂה כּדי אויפֿצורודערן דעם עולם. פֿאַרקערט, ער האָט דעם דאָזיקן קאָנטראָווערסיעלן ראָמאַנס אַרײַנגעוועבט אין זײַן סצענאַר, ווײַל ער איז אַן עיקרדיקער סימבאָלישער טייל פֿונעם ווערק. די ליבע צווישן מאַנקע און רבֿקהלע איז דווקא די איינציקע פּאָזיטיווע באַציִונג צווישן צוויי מענטשן אין דער גאַנצער פּיעסע. יעקל, למשל, שלאָגט ווילד סײַ זײַן פֿרוי שׂרה, סײַ רבֿקהלען און דאָס איז ווײַט גאָרניט אין פֿאַרגלײַך מיטן ברוטאַלן אופֿן, ווי אַזוי דער אַלפֿאָנס, שלמה (געשפּילט פֿון לוזער טווערסקי) באַציט זיך צו זײַן חבֿרטע, די פּראָסטיטוטקע הינדל (געשפּילט פֿון קאַראַיִד אָ׳ברײַען). עס ווײַזט זיך אַרויס, אַז לויט אַשס וויזיע פֿונעם גיהנום וואָס איז יעקל טשאַפּטשאַוויטשס „הײַזל‟, ווערן אַלע פֿרויען אונטערגעדריקט אויף אַזוי ווײַט, אַז עס קען ניט עקזיסטירן קיין עכטע ליבע צווישן אַ מאַן און אַ פֿרוי, און דערפֿאַר קען אַ געראָטענע ראָמאַנטישע באַציִונג פֿאָרקומען דווקא בלויז צווישן צוויי מיידלעך.

אין אַ סך פֿריִערדיקע פּראָדוקציעס פֿון „גאָט פֿון נקמה‟ האָט מען פֿאָרגעשטעלט מאַנקע ווי אַ בייזע פֿאַרפֿירערין, אַ כּמו־מכשפֿה, וואָס נאַרט אָפּ דאָס אומשולדיקע מיידעלע, רבֿקהלע. אַזוי האָט מען, למשל, פֿאָרגעשטעלט זייער באַציִונג אין דער באַקאַנטער אויפֿפֿירונג פֿון דער פּיעסע אויף „בראָדוויי‟ וואָס האָט אינספּירירט פּאַולאַ פֿאָגעלס „נישט־צניעותדיק‟. אונטער דער קלוגער רעזשי פֿון עלינאָר ריסאַ שפּילט אָבער מלכּה (מעליסאַ) ווײַס די ראָלע אויף אַן אופֿן וואָס שטימט מיט אַשס אָריגינעלער וויזיע: איר מאַנקע איז ניט קיין בייזע פּאַרשוינטע, נאָר אַליין אַ געליטענע פֿון איר סבֿיבֿה און אומשטענדן. מלכּה ווײַס׳ מאַנקע און שיינע שמיטס רבֿקהלע פֿאַרמאָגן אַ צוצי־קראַפֿט צווישן זיך, וואָס זעט אויס אין גאַנצן נאַטירלעך. כאָטש שמיטס רבֿקהלע איז אַ סך מער אומשולדיק וואָס שייך ראָמאַנס און סעקס, פֿילט דער עולם ניט קיין סימנים פֿון באַלעסטיקונג אין זייער באַציִונג, ווי עס טרעפֿט זיך בײַ אַלע אַנדערע פּאָרלעך אין דער פּיעסע. דערצו איז די קריטישע ליבע־סצענע דאָ אַ סך מער רירנדיק איידער עראָטיש.

כאָטש די לעזבישע אונטערסיפּור־המעשׂה איז ווײַט ניט אַזוי קאָנטראָווערסיעל ווי זי איז געווען מיט 110 יאָר צוריק, טרעפֿט נאָך אַלץ אַשס קריטיק פֿון דער רעליגיעזער היפּאָקריטישקייט אין פּינטל אויף אַזוי ווײַט, אַז ער קען נאָך אַלץ שאָקירן אַ הײַנטצײַטיקן עולם. ניט געקוקט אויף דעם, וואָס עס איז אַליין איבערראַשנדיק ווי אַזוי שיין בייקערס „פֿעטער‟ יעקל טשאַפּטשאַוויטש פּרובירט תּשובֿה צו טאָן דורכן אונטערשטיצן אַ תּורה־שרײַבן, איז עס גאָרניט אין פֿאַרגלײַך מיטן אויפֿפֿיר פֿון ר׳ אלי (געשפּילט דורך דוד מאַנדעלבאַום). כאָטש מע קען צום טייל פֿאַרשטיין יעקלס היפּאָקריטישקייט ווײַל ער איז אַן עם־האָרץ וואָס ווייסט אַ קרענק פֿון די עיקר־יסודות פֿון ייִדישקייט, האַלט זיך ר׳ אלי אַליין פֿאַר אַ פֿרומען ייִד, ניט געקוקט אויף זײַנע מעשׂים. ר׳ אלי איז אַזאַ עקסטרעמער פּאַרשוין אַז ער זעט שיִער נישט אויס ווי אַן אַנטיסעמיטישער סטערעאָטיפּ, ד׳׳ה דער ייִד וואָס וועט אויסקויפֿן אַלצדינג און אַלעמען כּדי צו פֿאַרדינען אַ ביסל געלט.

אין אַן אינטערוויו מיטן זשורנאַל American Theatre, האָט מאַנדעלבאַום, דער דירעקטאָר פֿונעם „ניו־ייִדיש־רעפּ‟, דערקלערט, אַז ר׳ אלי דערמאָנט אים אינעם קומענדיקן וויצע־פּרעזידענט מײַק פּענץ, מחמת פּענץ, אַ פֿרומער קריסט, איגנאָרירט די אַלע ניט־קריסטלעכע זאַכן וואָס דאָנאַלד טראָמפּ האָט געטאָן וואָס שייך זײַנע באַציִונגען מיט פֿרויען, אַזוי ווי ר׳ אלי מאַכט זיך ניט וויסנדיק ווען עס קומט צו יעקלס זינד.

אַזאַ צוגאַנג געהערט ניט בלויז צו דוד מאַנדעלבאַום, נאָר צו דער גאַנצער פּראָדוקציע. בײַם קוקן אויף דער דעקאָראַציע און קאָסטיומען, צונויפֿגעשטעלט דורך דער דיזײַנערין וויקי דייוויס, פֿאַרשטייט מען אַז דער „ניו־ייִדיש־רעפּ‟ וויל, אַז אַשס פּאָליטישע און סאָציאַלע קאָמענטאַרן פֿון 110 יאָר צוריק זאָלן האָבן וואָס צו זאָגן וועגן אונדזער הײַנט. כאָטש אַשס פּיעסע האָט לכתּחילה געדאַרפֿט פֿאָרקומען אין אַ „פּראָווינציעלער שטאָט‟ אינעם צאַרישן רוסלאַנד, קומט פֿאָר די איצטיקע אויפֿלעבונג אין אַן אומבאַשטימט אָרט אין אַ מין צײַטלאָזער אייביקייט. אַלע מעבל און ס׳רובֿ פֿון די קאָסטיומען זעען אויס ווי זיי זענען אַהערגעבראַכט פֿון 1906. אַנדערע עלעמענטן ווי די דזשינס-הויזן וואָס עס טראָגט אַ בעטלערין, די הײַנטצײַטיקע הערלעך (headphones) וואָס רבֿקהלע טראָגט און דאָס קליינע באַטעריע־לעמפּל (flashlight) וואָס עס טראָגט יעקל בײַם זוכן זי זענען אָבער פֿונעם 21סטן יאָרהונדערט. אין אַ קלוגן קנייטש איז אויך דער אָנצוג וואָס עס טראָגט דער סופֿר ר׳ יעקבֿ (געשפּילט פֿון אלי ראָזענבלו) אין גאַנצן אַ מאָדערנער פֿרומער מלבוש, ווי מע וואָלט הײַנט געזען אין באָראָ־פּאַרק, אַנשטאָט דער מין קאָסטיום וואָס עס האָבן אויף אַן אמתן געטראָגן די פֿרומע ייִדן מיט 110 יאָר צוריק.