סאַרקאַזם און אָפּטימיזם אין לידער פֿון געטאָ און לאַגער

Sarcasm and Optimism in Songs Of the Ghettos and Camps

Yehuda Blum

פֿון מיכאַל לײַנוואַנד

Published December 27, 2017, issue of October 27, 2017.

(די 2 טע זײַט פֿון 4)

בײַם טויער פֿון ווילנער געטאָ פֿלעגט מען די אַסירים אונטערזוכן. די, בײַ וועמען מען האָט געפֿונען שפּײַז, האָט מען אַוועקגעשיקט אין דער אַזוי גערופֿענער “קלייט”, וווּ די געפֿונענע פּראָדוקטן פֿלעגט מען בײַ זיי צונעמען. די, וועמען ס’האָט “אָפּגעגליקט”, פֿלעגן אָפּקומען בלויז מיט ביטערע קלעפּ.

ריקלע גלעזער, די געוועזענע אַסירה פֿון ווילנער געטאָ, וואָס איז זוכה געווען אַרײַנצוטרעטן אין דער באַפֿרײַטער ווילנע אינעם באַשטאַנד פֿון דעם פּאַרטיזאַנער שלאַכט־אָטריאַד, האָט אויך געשריבן איר פּאָעטישן “פּנקס” פֿול מיט זעלבסט־איראָניע און גראָטעסק. אין איר ליד “דו געטאָ מײַן”, וואָס מען האָט עס געזונגען אויף דער מעלאָדיע פֿונעם פּאָפּולערן רוסישן ליד “דו מאָסקווע מײַנס”, דערציילט ריקלע:

ס’איז אין געטאָ העל און לוסטיק,
און די לבֿנה ליכטיק גלאַנצט,
און אויף זשידאָווסקע קעפּ און פּלייצעס
די נאַגײַקע טאַנצט און טאַנצט.

קומסט צו גיין מיט בויך און הויקער,
דאָס איז עפּעס גאָר ניט פֿײַן,
ווי אין אַמעריקע, להבֿדיל,
לאָזט מען קריפּלען ניט אַרײַן.

דו געטאָ מײַן,
דו הײמלאַנד מײַן,
מען מוז נאָך קומען שלאַנק און פֿײַן.
האָסטו אַ האָרב,
האָסטו אַ בויך,
אין קלייטל פֿליסטו, ווי אַ רויך.

Yehuda Blum

אַן אַנדער טעמע פֿאַרן “שוואַרצן” הומאָר אין ווילנער געטאָ איז געווען דער אַזוי גערופֿענער “געלער שײַן”. די באַזיצער פֿון דעם דאָזיקן „צײַגעניש‟ פֿלעגן באַקומען אויף אַ געוויסער צײַט אַן אָפּהאַלט פֿון אָפּגעשיקט ווערן אין פּאָנאַר. אין דעם אויבן דערמאָנטן ליד טענהט ריקלע גלעזער מיט אַ מין סאַרקאַסטישער שטאָלצקייט:

דו געטאָ מײַן,
דו היימלאַנד מײַן,
און דו מײַן ליבסטער געלער שײַן.
דו ליבסטער מײַן,
דו געלער שײַן,
אָן דיר איז אין פּאָנאַר אַרײַן.

די גליקלעכע באַזיצער פֿונעם “געלן שײַן” האָבן געהאַט די מעגלעכקייט צוצושרײַבן צו זיך אַ דרײַ־פֿיר קרובֿים. ס’פֿלעגט זיך מאַכן, אַז אַ מיידל האָט פֿאַרשריבן עמעצן ווי כּלומרשט איר מאַן. מען האָט צוגעשריבן אויך פֿרעמדע קינדער. אין ווילנער געטאָ האָט מען געזונגען אויף דער מעלאָדיע פֿונעם פֿאָלקסליד “אין ראָד אַרײַן”:

טאַנץ, טאַנץ, טאַנץ אַ ביסעלע מיט מיר,
האָסט אַ געלן שײַן, האָב איך חתונה מיט דיר.

די ייִדישע פּאָליציאַנטן אין געטאָ האָבן אַחוץ דעם “געלן שײַן” געהאַט נאָך אַנדערע פּריווילעגיעס. ס’איז געווען גינציק “צו פֿירן אַ ליבע” מיט אַ פּאָליציאַנט. אין אָנהייב פֿון יאָר 1942 האָט מען אין דעם מאַריאָנעטן־טעאַטער פֿון ווילנער געטאָ אויסגעפֿירט אַ מין פּאַראָדיע אויף אַ פֿאָלקסליד:

ער רופֿט מיך “קראַסאַוויצע”
און שווערט מיר: “מײַן ליובעניו,
איך וועל דיך היטן, ווי מײַן געלן שײַן,
בײַ מיר וועסטו טראָגן און טראָגן פּאָקופּקעלעך,
אויב דו וועסט נאָר מײַנע וועלן זײַן”.

אין ווילנער געטאָ האָט מען געשאַפֿן אַ סך לידער פֿאַר טעאַטראַלע פֿאָרשטעלונגען.

ווי מאָדנע ס’זאָל ניט קלינגען, איז דאָס ווילן צו אַ פֿולשטענדיקן קולטור־לעבן בײַ ייִדן פֿון תּמיד אָן געווען שטאַרקער פֿון די טראַגישע אומשטאַנדן. דער יונגער רעזשיסאָר וויסקינד, וואָס האָט פֿון אַ גרופּע פּראָפֿעסיאָנעלע אַקטיאָרן געגרינדעט אין ווילנער געטאָ אַ טרופּע, האָט געהאַלטן, אַז דער טעאַטער קען זײַן אַ שטאַרק געווער קעגן דעם שׂונא. דער ליטעראַרישער דירעקטאָר פֿונעם ווילנער געטאָ־טעאַטער איז געווען דער גרויסער דיכטער אַבֿרהם סוצקעווער. די אַקטיאָרן זײַנען בײַ טאָג געווען פֿאַרנומען אויף דער עבֿודת־פּרך און בײַ נאַכט האָבן זיי רעפּעטירט.

אין ווילנער געטאָ איז געווען טעטיק אַ סימפֿאָנישער אָרקעסטער אָנגעפֿירט פֿון וואָלף דורמאַשקין. די מוזיקער האָבן נאָך פֿון פֿריִער באַהאַלטן זייערע אינסטרומענטן אין אַן אונטערערדישער באַהעלטעניש און שפּעטער האָבן זיי דורך די קאַנאַליזאַציע־רערן דורכגעטראָגן די כּלים אין געטאָ. אַרבעטנדיק אויף צוואַנגסאַרבעט אין שטאָט האָבן זיי אין אַ פֿאַרלאָזענער ייִדישער דירה אָנגעטראָפֿן אַ פּיאַנע. עס האָט זיי געלונגען צענעמען די פּיאַנע אויף שטיקלעך און דורכצוטראָגן זי אין געטאָ, וווּ אַ געניטער מײַסטער האָט זי אויפֿגעשטעלט.

רעדנדיק וועגן דער גבֿורה פֿון ייִדישן פֿאָלק בעת דעם חורבן, לייגט מען עפּעס ניט גענוג אַכט אויף דעם דאָזיקן פֿענאָמען פֿונעם פֿאָלקסגײַסט. איך בין זיכער, אַז דער אויסערגעוויינלעכער דאָרשט אין אַזעלכע באַדינגונגען צו אַ נאַציאָנאַל־קולטורעלן לעבן איז איינע פֿון די הויפּט־סיבות פֿאַר וואָס די ייִדן האָבן זיך פֿאַרהיט ווי אַ פֿאָלק.

לידער פֿאַר טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען האָבן געשאַפֿן דיכטער און מוזיקער וואָס זענען געווען באַוווּסט נאָך פֿאַר דער מלחמה – ק. ברוידאָ, ש. קאַטשערגינסקי, מ. וועקסלער און אַנדערע. די טעאַטראַלישקייט פֿלעגט אַרויפֿלייגן איר שטעמפּל אויף די דאָזיקע ווערק. ניט אומזיסט זײַנען ס’רובֿ לידער, געשאַפֿענע אין ווילנער געטאָ, געווען ראָמאַנטיש געשטימט. אָפֿט מאָל האָט מען זיי געשריבן אינעם ריטעם פֿון טאַנגאָ. אין דער זעלבער צײַט, האָבן לידער, וואָס האָבן ניט געהאַט קיין שײַכות צום טעאַטער, אַנטליגן זייערע מעלאָדיעס פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער — למשל, “פֿון דער אַרבעט” (אויפֿן פּריפּעטשיק); “ס’איז געווען אַ זומערטאָג” (קויפֿט זשע פּאַפּיראָסן), און אַנדערע; אָדער בײַ די רוסישע סאָוועטישע לידער: “פֿאַר וואָס איז דער הימל” (אָדלערל); “באָמבעס” (איבער דער שטאָט איז דער הימל פֿאַרכמאַרעט); “אַרויס איז אין ווילנע אַ נײַער באַפֿעל” (עס האָט זיך דער ים פֿאַרשפּרייט אין דער ברייט).

אין ווילנער געטאָ האָט עקסיסטירט אַ שרײַבער־און־קינסטלער פֿאַראיין. מען פֿלעגט אויך דורכפֿירן בילדער־אויסשטעלונגען. גרויס אַכט האָט מען געלייגט אויף דער בילדונג פֿון קינדער.

אין די לעטלענדישע געטאָס איז ניט געווען און ניט געקאָנט זײַן קיין פֿאַרצווײַגט קולטור־לעבן. אין אָנהייב 1942 האָבן אַלע לעטלענדישע געטאָס אָנגעציילט בסך־הכּל 6,000 נפֿשות. במשך פֿון בלויז איין קורצן פּעריאָד, פֿון 30סטן נאָוועמבער ביזן 9טן דעצעמבער 1941, זײַנען אומגעבראַכט געוואָרן אַן ערך 80% פֿון די ריגער ייִדן. און דאָך האָט דאָס בולטע פֿאַרמלחמהדיקע קאָנצערט־לעבן האָט געהאַט זײַן המשך אויך אין די געטאָס, וווּ עס זײַנען פֿאַרשפּאַרט געוואָרן פֿאָלקסזינגער און חזנים, דער אָפּערע זינגער יעקבֿ יפֿה, דער באַרימטער פֿידלער אַדאָלף מעץ, דער וויאָלאָנטשעליסט טעמקאָ. דער קאָנצערט פֿונעם פֿעיִקן יונגן פּיאַניסט הערמאַן גאָדע האָט אַרויסגערופֿן אַ גרויסן אינטערעס אַפֿילו בײַ דעם קאָמענדאַנט פֿון ריגער געטאָ, ראָשמאַן.

נאָך מער אַקטיוו איז געווען דאָס קולטור־לעבן אין דעם אַזוי גערופֿענעם “רײַכסיודענגעטאָ” אין ריגע, וווּ עס זײַנען ניט געווען פֿאַרבאָטן ניט די רעליגיעזע טעטיקייט און ניט די קינדער־בילדונג. צו מאָל פֿלעגט זונטיק אין “רײַכסיודענגעטאָ” שפּילן דער דזשאַז־באַנד פֿון די ברידער שפּרינגפֿעלד (ספּרינגפֿילד) און יונגע לײַט פֿלעגן זיך פֿאַרזאַמלען און טאַנצן. אין באַשטאַנד פֿונעם דזשאַז־באַנד זײַנען געווען מוזיקאַנטן ניט בלויז פֿון לעטלאַנד, נאָר אויך פֿון דײַטשלאַנד, עסטרײַך און טשעכיע.

אין פֿאַרגלײַך מיט ליטע, וווּ ייִדיש איז פֿון תּמיד אָן געווען בײַ ייִדן דאָס מאַמע־לשון, האָט אין לעטלאַנד ייִדיש זיך געטיילט מיט דײַטש. די דײַטשישע קולטור, וואָס איז משפּיע געווען אויף דער ייִדישער קולטור אין קורלאַנד, איז געווען אויך ניט פֿרעמד די ריגער ייִדן. דערפֿאַר, אויב אין די ליטווישע געטאָס האָט מען געשאַפֿן לידער אויף ייִדיש, האָט מען אין די לעטלענדישע געטאָס זיי געשריבן אויך אויף דײַטש. לידער, געשאַפֿענע אויף דײַטש זײַנען געווען ווייניקער פֿאַרבונדן מיט דער פֿאָלקס־פּאָעזיע. אין זיי האָט זיך זעלטענער און שוואַכער דערפֿילט די איראָניע, הומאָר און סאַרקאַזם. אין דער זעלבער צײַט האָבן זיי זיך בדרך־כּלל אויסגעצייכנט מיט אָפּטימיזם, שטרעבן צו פֿרײַהייט און אייניקונג מיט דער נאַטור. די מעלאָדיעס פֿון די דאָזיקע לידער זײַנען מערסטן טייל געווען געשריבן אונטער דער השפּעה פֿון דײַטשישע שלאַגערס, צו מאָל מיט א בײַטעם פֿון דזשאַז.