ייִדיש־וועלט

דאָס נײַע ייִדישלאַנד: פֿינעף מאָל ווין

The New Yiddishland: Five Times Vienna

פֿון איציק גאָטעסמאַן

פֿאַר אַ יאָרן האָט די מאַמע אָנגעשריבן אַן אַרטיקל וועגן איר לעבן, וואָס מיר האָבן אַ נאָמען געגעבן „דרײַ מאָל ווין”; אַ טיטל וואָס שפּיגלט אָפּ די דרײַ קאַפּיטלעך אין איר לעבן, פֿאַרבונדן מיט ווין. דער ערשטער קאַפּיטל „ווין‟ איז פֿאָרגעקומען, ווען זי איז דאָרטן געבוירן געוואָרן אין 1920; אַ פֿאַקט, מיט וועלכן זי איז שטאָלץ געווען. ווען זי איז געווען צוויי אָדער דרײַ יאָר אַלט, האָט די משפּחה זיך אַריבערגעצויגן קיין טשערנעוויץ, וווּ זי איז אויפֿגעוואַקסן. דער צווייטער קאַפּיטל „ווין‟, איז פֿאָרגעקומען, ווען זי האָט פֿאַרענדיקט די רומענישע שול צו 16 יאָר, און אירע טאַטע־מאַמע האָבן זי געשיקט קיין ווין, צו שטודירן קונסט און וווינען מיט דער מומע ריווציע. אַ צווייטע מומע, לאהציע, איר טאַטנס שוועסטער, האָט אויך צו דער צײַט דאָרטן געוווינט.

האָט זי זיך פֿאַרשריבן אין אַ קונסטשול, און זיך דאָרטן געלערנט צוויי יאָר פֿון 1936 ביז 1938 ביז דעם אַרײַנמאַרש פֿון היטלער. כאָטש זי האָט שוין געוווּסט, אַז זי דאַרף אַוועקפֿאָרן, האָט זי אייגנס געוואָלט בלײַבן צו זען, ווי די ווינער וועלן אויפֿנעמען דעם שׂונא־ישׂראל. מע האָט אים מקבל־פּנים געווען מיט גרויס פּאַראַד און פֿרייד, ווי זי האָט זיך געריכט, און האָט אין גיכן זיך אומגעקערט קיין טשערנעוויץ.

דער דריטער קאַפּיטל „ווין‟ איז פֿאָרגעקומען נאָך דער מלחמה, ווען מײַנע טאַטע־מאַמע האָבן געוווינט אין דער שטאָט מער ווי דרײַ יאָר, קומענדיק פֿון בוקאַרעשט אין 1947. מײַן טאַטן האָט דער „דזשוינט‟ באַשטימט ווי דער הויפּט־דאָקטער פֿון די דרײַ שארית־הפּליטה־לאַגערן אין ווין, אַ גאָר חשובֿע פּאָזיציע. מע האָט אים אַפֿילו געגעבן אַ שומר, אַ פּוילישער ייִד, משה ווײַנטרויב, וואָס האָט זיך שפּעטער באַזעצט אין ברײַטאָן־ביטש, און מיר האָבן אים גערופֿן „משה פּאָליציי”.

דאָס לעבן נאָך דער מלחמה אין ווין איז פֿאַר זיי געווען אַ גאַנץ באַקוועמס, אָבער אויך מיט טראַגישע מאָמענטן. אַ זונדל, חיים־בנימין, איז דאָרטן געבוירן געוואָרן צו פֿרי, אַ „זיבעלע‟, און איז געשטאָרבן נאָך 4 חדשים. אַז ער ליגט אויפֿן ווינער בית־עולם איז מיר נישט אײַנגעפֿאַלן, ביז די עלטערן האָבן מיר עס דערציילט אין די 1990ער יאָרן, ווען זיי האָבן באַשלאָסן צוריקצופֿאָרן קיין ווין צו שטעלן אַ לײַטישע מצבֿה פֿאַר זייער פֿאַרשטאָרבענעם זון, מײַן ברודער בנימין. דאָס איז געווען דער פֿערטער קאַפּיטל „ווין‟. זיי זענען שוין ביידע געווען אין די עלטערע יאָרן, און דער באַשלוס צוריקצופֿאָרן קיין ווין האָט אויסגעדריקט אַ נישט־אַרויסגעזאָגטן ווייטיק, וואָס האָט זיך נישט אויסגעהיילט אַרום דעם ענין.

האָב איך געפֿילט, אַז פֿון די אַלע שטעט אין אייראָפּע, דאַרף איך מער ווי אַלע, פֿאָרן קיין ווין, אַ שטאָט פֿול מיט פֿרייד און טרויער פֿאַר דער משפּחה; און דאָס איינציקע אָרט אויף מײַן נסיעה, וווּ עס לעבט נאָך משפּחה פֿון ביידע זײַטן, פֿונעם טאַטנס און מאַמעס צד.

מײַן שוועסטערקינד אַרטור, וועלכער אַרבעט אינעם ווינער ביוראָ פֿון „אל־על‟ שוין 30 יאָר און איז אין מײַנע יאָרן, האָט מיך אָפּגענומען פֿונעם פֿליפֿעלד, און מיר האָבן גערעדט אויף ייִדיש. נישט נאָר רעדט ער אַ געשמאַקן ייִדיש, נאָר ער רעדט אַ שטעטלדיקן בוקעווינער ייִדיש. אַרטורס טאַטע שטאַמט פֿונעם שטעטל בײַנעץ און זײַן טאַטנס אַ ברודער איז אויך געקומען קיין ווין נאָך דער מלחמה. זײַן זון, מיקי, אויך אַן ערך אין מײַן עלטער, איז מיך געקומען זען ערשט דעם לעצטן אָוונט פֿון מײַן וויזיט.

ווען די צוויי שוועסטערקינדער, אַרטור און מיקי, האָבן גערעדט צווישן זיך ייִדיש, האָב איך געהערט ווי מײַן טאַטע פֿלעג רעדן מיט זײַנע שוועסטער, מײַנע מומעס. עס גייט נישט בלויז אין די ווערטער, נאָר אינעם גאַנצן ריטעם און טאָן פֿונעם שמועס. איך האָב גיך געפֿונען אַ שטיקל פּאַפּיר און פּען און כ’האָב אָנגעהויבן צו פֿאַרשרײַבן. למשל, זיי האָבן קיין מאָל נישט געזאָגט „טאַקע?‟ נאָר „אמתדיק?‟. אָפֿט מאָל האָבן זיי געענדיקט אַ געדאַנק מיטן אויסדרוק — „אַזוי אי’דיס‟ — („אַזוי איז עס”). וואָס שייך דעם טאָן — האָבן זיי די גאַנצע צײַט באַליידיקט, האַלב ערנסט, איינער דעם צווייטן. כ׳האָב פּלוצעם דערהערט דעם בײַסיקן הומאָר פֿון מײַן טאַטנס שטעטל סערעט.

אַרטור און מיקי קערן זיך אָן מיט מיר דורכן טאַטנס צד, אָבער אויך פֿון מײַן מאַמעס צד, האָב איך אַ שוועסטערקינד, יהודית, און איר באָבע שיינדל האָט געשטאַמט פֿון זוויניעטשקע, דאָס „וויגעלע‟ פֿון די גאָטעסמאַנס. אין אירע געדרוקטע זכרונות האָט מײַן באָבע זי באַשריבן. די גאַנצע משפּחה, חוץ מיקי, איז זיך צונויפֿגעקומען פֿרײַטיק־צו־נאַכטס אויף אַ וועטשערע, צווישן זיי, אַרטורס צוויי זין, נח און שמואל־לייב. פֿאַר אַ יאָרן זומער האָט נח זיך געלערנט ייִדיש אין דער ייִוואָ־זומער־פּראָגראַם, און דעם זומער וועט ער זיך לערנען אין דער ווילנער ייִדיש־פּראָגראַם. דאָס הייסט, אַז ייִדיש וועט ווײַטער אָנגיין אין אונדזער ווינער משפּחה.

עסטרײַך פֿאַרמאָגט אויך אַ ייִדיש־ווינקעלע אין בורגענלאַנד, וואָס געפֿינט זיך צוויי שעה מיט דער באַן פֿון ווין, און איז אַמאָל געווען באַוווינט מיט ייִדן. דער פֿאָלקלאָריסט י. ל. כּהן האָט אַ זאַמלונג פֿאָלקסלידער, וואָס ער האָט געזאַמלט בײַ די בורגענלענדער ייִדן אין די 1930ער יאָרן. הײַנט וווינט דאָרט האַנס ברויער, דער „זינגענדיקער פּאַסטעך‟, וועלכער זינגט ייִדישע לידער צו זײַנע הונדערטער שאָף. די פּרעסע האָט שוין וועגן אים געשריבן, און אַ בוך איז אַרויס וועגן זײַן לעבן און אַרבעט. מיר האָבן זיך באַקענט מיט 10 יאָר פֿריִער אין ניו־יאָרק, און ס’איז שוין געקומען די צײַט, איך זאָל אים זען בײַ דער אַרבעט און אין זײַן היים. פֿון בערלין איז מיטגעקומען די ייִדיש־פֿאָרשערין יאַנינאַ וווּרבס צו זען דעם „בייזוווּנדער‟.

האַנס האָט לעצטנס פֿאַרקלענערט די צאָל שאָף אין זײַן סטאַדע אויף דרײַ הונדערט, און מיר האָבן מיט אים זיי געפּאַשעט אויף אַ שיינער לאָנקע לעבן אַ טײַכל. וועמענס לאָנקע? וועמענס טײַכל? דאָס דאַרף ער שוין נישט פֿרעגן נאָך אַזוי פֿיל יאָר פֿון וואַנדערן פֿון אָרט צו אָרט מיט זײַן גרויסן פּאַסטעך־שטעקן אין דער האַנט. וואָס האָט אויף מיר געמאַכט דעם שטאַרקסטן אײַנדרוק, זענען אָבער געווען די הינט זײַנע, וועלכע האָבן פֿאַרשטאַנען אויפֿן וווּנק, וואָס מע דאַרף טאָן: ווען נאָכצולויפֿן אַ שעפֿעלע און עס צוריקברענגען, ווען די גאַנצע סטאַדע פֿירן צום וואַסער. לויט האַנס קען מען לאָזן גיין די הינט אַליין מיט די שאָף אויף 2 קילאָמעטער אָן שום פּראָבלעם.

האַנס’ עלטערער זון און זײַן ווײַב, און צוויי קינדער וווינען צוזאַמען מיט אים; זײַן פֿרוי און עופֿעלע אויף אַ שטח לאַנד מיט אַ האַלב טוץ בנינים און פֿאַרם־סטרוקטורן. הינער קוואָקען פֿון אַלע זײַטן און שעפֿעלעך מעקען אין די ווינקעלעך, וווּ מע וועט זיי שעכטן צו פֿאַרדינען אַ ביסל געלט. די וואַקסנדיקע מוסולמענישע באַפֿעלקערונג אין עסטרײַך איז גוט פֿאַר האַנס‘ פּרנסה פֿון שאָף־פֿלייש. וועגן דעם האָב איך נישט געוואָלט צו פֿיל וויסן — ווי קען מען אַזוינע זיסע חיות שעכטן? נאָך אַ היימישן מיטאָג זענען מיר אַלע געפֿאָרן קיין ווין אויף אַ ייִדישער זינגערײַ…

סוף קומט