קונסט און קולטור, געשיכטע

די ייִדישע געשיכטע פֿון לאַוואַנדע

Jewish History of Lavender

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

אַדרבה, ווען איך האָט שפּאַצירט מיט מײַן פֿרוי שבת, בעת אַן אַנדער טייל פֿונעם פֿעסטיוואַל, איז צו אונדז צוגעקומען אַ מאַן, וועלכע האָט אונדז באַגריסט אויף העברעיִש און דערקלערט, אַז ער קלײַבט זיך אין גיכן זיך מגייר צו זײַן און ווערן אַ ייִד. דער צוקונפֿטיקער גר האָט אונדז געוויזן זײַן יאַרמלקע און אַ פֿאָטאָגראַפֿיע, וואָס ווײַזט, ווי ער דאַוונט מיט אַ טלית אין אַ שיל. ער האָט צוגעגעבן, אַז ער היט שוין כּשרות, אָבער שבת — דווקא נישט, הגם ער וויל מקיים זײַן די דאָזיקע מיצווה, וואָרעם דערווײַל בלײַבט ער נאָך אַ גוי. נאַט אײַך! אַפֿילו וווינענדיק אין ניו־יאָרק, האָב איך נישט געהערט אַזאַ מעשׂה פֿון אַ צופֿעליקן פֿאַרבײַגייער.

די אומגעריכטע באַגעגעניש האָט מיך געבראַכט צום געדאַנק אַרײַנצוקוקן אין דער ייִדישער געשיכטע פֿון לאַוואַנדע. ס׳איז מערקווירדיק, אַז דאָס דופֿטיקע געוויקס איז יאָ פֿאַרבונדן מיטן צעשטערטן בית־המיקדש — די סיבה פֿון אונדזער פֿאַסטן תּישעה־באָבֿ.

אין דין־לע־בען האָבן מענטשן געוווינט נאָך אין דער שטיינערנער תּקופֿה. דער ענגלישער און פֿראַנצויזישער נאָמען פֿונעם פֿלאַנץ שטאַמט פֿון די אוראַלטע רוימער, וועלכע האָבן דאָרטן געגרינדעט אַ צענטער פֿון לאַוואַנדע־האַנדל. בײַ די אוראַלטע גריכן האָט לאַוואַנדע געהייסן „נאַרדאָס‟.

אַ טייל פֿאָרשער זענען זיך משער, אַז דער דאָזיקער גריכישער טערמין האָט אַ שײַכות צו דער שטאָט נהרדעא — איינער פֿון די גרעסטע ייִדישע צענטערס אין דער תּקופֿה פֿונעם בית־שני און די חז״ל, נישט ווײַט פֿון באַגדאַד. די דאָזיקע השערה איז אָבער צווייפֿלהאַפֿטיק, ווײַל אין אַ צאָל אַנדערע גאָר אַלטע לשונות, אַרײַנגערעכנט אַקאַדיש און סאַנסקריט, טרעפֿן זיך ענלעכע נעמען פֿונעם בשׂמים־געוויקס.

אינעם סידור, ווערט לאַוואַנדע דערמאָנט יעדן טאָג פֿאַר שחרית און מנחה צווישן די סממני־הקטורת — די אינגרידענטן פֿונעם ווײַרעך, וואָס מע פֿלעגט רייכערן אינעם בית־המיקדש; אויף לשון־קודש ווערט זי אָנגערופֿן „שיבולת־נרד‟, ענלעך צו גריכיש. אינעם ערשטן קאַפּיטל פֿונעם תּנ״כישן „שיר־השירים‟, שטייט געשריבן: „עד שהמלך במסבו, נדרי נתן ריחו‟ — „בעת דער מלך איז געווען אויף זײַן הסב־בעט, האָט מײַן נאַרד געגעבן זײַן ריח‟. יהואש דערקלערט נישט אין זײַן ייִדישער איבערזעצונגען, וואָס מיינט „נאַרד‟, אָבער אין אַ סך שפּראַכן איז עס אַ סינאָנים פֿון לאַוואַנדע.

לויט די באַקאַנטע מפֿרשים, איז דער דאָזיקער פּסוק מרמז אויף דעם רבונו־של־עולם, וועלכער האָט געגעבן דעם ייִדישן פֿאָלק די תּורה אויפֿן באַרג סיני. צוליב דעם חטא־העגל איז אָבער דער דופֿטיקער ריח פֿון דער שכינה־אַנטפּלעקונג קאַליע געוואָרן.

אין פֿאַרשיידענע קבלה־פּירושים, אויפֿן סמך פֿון די ראָשי־תּיבות און פֿאָנעטישע ענלעכקייטן, ווערט דאָס וואָרט „נרדי‟ אַסאָציִיִרט מיטן גן־עדן, ייִדישע תּפֿילות און קרבנות, ווי אויך מיט דער תּורה — „נר־יד‟ — דאָס געטלעכע „פֿײַער‟, וואָס דער אייבערשטער האָט איבערגעגעבן אין משה רבינוס הענט. על־פּי־קבלה, סימבאָליזירט דער „שיבלת־נרד‟ צווישן די קטורת־אינגרידיענטן די ספֿירה תּפֿארת, וואָס רעפּרעזענטירט די האַרמאָניע פֿון היפּוכדיקע כּוחות אינעם אוניווערס און אין דער מענטשלעכער נשמה.